|
3.Gipofiz va boshqalar epifiz
Umuman olganda, tanamizda ikki xil bez mavjud. Birinchi turi, ularning ozod yo'l bezlari bo'ladi sekresyonları ba'zi bir ichi bo'sh ichiga yo'llaridagi orqali organ s ; og'izning tuprik bezlari va oshqozonning oshqozon bezlari kabi. Ikkinchi turdagi bezlarda kanallar yo'q, lekin ular sekretsiyasini qon oqimiga to'g'ridan -to'g'ri qo'yib yuboradi, bu esa sekretsiyani boshqa joyga samarali joyga olib boradi. Ikkinchi tur odatda " kanalsiz bezlar " deb ataladi va ularning sekretsiyasi gormonlar deb ataladi . Tanadagi asosiy kanalsiz bezlar - gipofiz, epifiz, jinsiy bezlar (erkaklarda moyaklar va ayollarda tuxumdonlar), timus, oshqozon osti bezi , qalqonsimon, paratiroid va buyrak usti bezlari. Bu bezlardan epifiz va gipofiz bezlari neyroendokrin bezlar bo'lib, ular neyroendokrin hujayralarni o'z ichiga oladi va miyada joylashgan. Bu hujayralar asab va hissiy hujayralar bilan bog'liq bo'lib, sinapslarda ularning neyrotransmitterlarini chiqarmaydi , balki ularni gormon sifatida to'g'ridan -to'g'ri qonga chiqaradi.
4.Ta’m bilish analizatori
ROg’iz bo’shlig’i shilliq qavatining epiteliyasida yumaloq yoki oval shaklidagi ta’m bilish piyozchalari joylashgan. Har bir piyozchada 2-6 ta ta’m bilish hujayralari bo’ladi. Katta odamda piyozchalarning umumiy soni 9 mingtagacha yetadi. Ular tilning shilliq qavatidagi so’rg’ichlarda joylashgan. Tilning uchida 150-200 ta zamburug’simon ta’m bilish piyozchalari, asosida esa bargsimon piyozchalar bor. Bundan tashqari, ta’m bilish piyozchalari yumshoq tanglay yuzasida, yutqinning orqa devorida va hiqildoq ustida juda siyrak joylashgan. Har bir ta’m bilish piyozchalaridagi 2-3 ta nerv tolalaridan markazga intiluvchi impulslar o’tadi.
Tilda shirin, achchiq, nordon va sho’rni sezuvchi ta’m bilish retseptorlari joylashgan. Shiringa tilning uchi, achiqqa asosi, nordonga ikki yon qismi, sho’rga esa tilning uchi va asosi sezgir bo’ladi. Moddalarning ta’mi ular suvda yoki so’lakda erigan holda qabul qilinganda yaxshi seziladi. Nordon reflektor ravishda yurak qisqarishini tezlatadi, qon tomirlar devorini toraytiradi, teri haroratini pasaytiradi. Shirinlik tomirlarni reflektor ravishda kengaytiradi, oyoq qon tomirlarining qonga to’lishini yaxshilaydi, miyaning ichki bosimini kamaytiradi va tana haroratini oshiradi. Yangi tug’ilgan bola hayotining birinchi soati va birinchi kunidagi nordon, achchiq, sho’r va shirin ta’sirga javob reaksiyasi ta’sirlovchining tabiatiga mos kelmaydi. 8-10 kundan boshlab shirinlikka adekvat reaksiya paydo bo’la boshlaydi.
Bir yoshdan to 6 yoshgacha ta’m bilish reseptorlarining sezuvchanligi ortib boradi. Maktab yoshidagi bolalarning ta’m bilishi katta odamlarning ta’m bilishidan uncha farq qilmaydi. Keksala Qaddi-qomat» (osanka) – odamning vertikal holatini belgilaydi. Har kungi turmush tarzi ham odamning qaddi-qomati o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin, uning kayfiyati yaxshi yoki yomonligi, o‘z ko‘rinishini tutish holatlari, o‘ta charchoqlik shular jumlasiga kiradi.
Kelishgan va raso qaddi-qomat nomuvofiq hayotiy jarayonda yomonlashishi mumkin, bunday holat bola maktabda birinchi yil o‘qish paytida kuzatiladi. 7 yoshlarda bolaning muskul boylam birlashmasi o‘tirishning fiziologik holatiga moslashib boradi. Umurtqa pog‘onasiga birikkan muskul va boylamlarning ta’sirida uning funksiyasi o‘zgarib turadi. Bu 390-400 ta katta-kichik muskul faoliyatiga bog‘liq. Bu muskullar odam tanasini normal ushlab turishdan tashqari qarama-qarshi kuchlarni (aktigravitatsion kuchi) bir-biriga mutanosib qilishdan iborat. Agar muskullar yaxshi rivojlangan bo‘lsa, ularning harakati bir-biriga mutanosib (sinxron) bo‘ladi. Bu o‘z navbatida umurtqa pog‘onasi qiyshaymasdan to‘g‘ri rivojlanishiga yordam beradi.
5.Qaddi-qomatning rivojlanishi murakkab jarayon bo‘lib ota-onalar, shifokorlar, pedagoglar, tarbiyachilardan doimiy e’tiborni talab qiladi. Kelishgan, chiroyli qaddi-qomat, avvalambor, bosh va umurtqa pog‘onasi to‘g‘ri joylashishi, kurak va yelkaning simmetrik holati, belning bir xil uchburchagi, dumba burmasining joylashuvi, umurtqa do‘mboq o‘sigining vertikal holati, umurtqaning fiziologik burilishlari hamda qo‘l-oyoqlarning bir xil uzunligi va oyoq panjasining bir xil holatidir.
Umurtqa pog‘onasida harakatli va harakatsiz bo‘limlar farqlanadi. Bo‘yin qismi (7 umurtqadan iborat), ko‘krak (12 umurtqa) va bel (5 umurtqadan) – bular harakatli bo‘limdir. Dumg‘aza qismi esa harakatsiz turadi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqning umurtqa pog‘onasi to‘ppa-to‘g‘ri holatda bo‘lib, o‘sish va rivojlanish jarayonida uning qismlarida fiziologik egrilik yuzaga keladi. Chaqaloqning muskul sistemasi rivojlanishi bilan u boshini tutib tura oladi va natijada umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismida fiziologik egrilik qabariq yoyi oldinga qaragan bo‘ladi. Qachonki, bola o‘tirishni o‘rganganidan keyin umurtqasining ko‘krak sohasida egrilik hosil bo‘ladi. Bu yoyning qabariq yoyi esa orqaga qaragan bo‘ladi. Asta-sekin bel sohasida ham qabariq yoy hosil bo‘lib, u oldinga qaragan bo‘ladi. Fiziologik egrilik 6-7 yoshlarga borib aniq farqlanadi. Umuman suyaklarning o‘sishi 18-20 yoshlarga borib to‘xtaydi va hamma fiziologik egriliklar bu vaqtga kelib silliqlanadi. Chunki insonning muskul – boylam birikmalari, tog‘ay sohasi qavatlari juda ham harakatchan va egiluvchan holatga yetadi. Eng muhimi, umurtqa pog‘onasining to‘g‘ri rivojlanishiga normal sharoit yaratish kelishgan qaddi-qomatiga imkon yaratadi.
rda ta’m bilish sezgisi kamayadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
