1. Risk va riskning miqdoriy bahosi Riskni kamaytirish usullari

Risklarni diversifikatsiyalash - bir-biriga bog`liq bo`lmagan turli xil faoliyatlar o`rtasida risklarni taqsimlash hisoblanadi. Diversifikatsiya turli xil faoliyatlar o`rtasida investitsiyalarni taqsimlash asosida riskning bir qismidan qutulish imkonini beradi (investitsiya portfelini shakllantirish).
Investitsiya portfelini shakllantirishda risklarni taqsimlashning quyidagi shakllari mavjud:
1) tovar va xizmatlar, faoliyat turlari bo`yicha diversifikatsiyalash;
2) iste`molchilarni diversifikatsiyalash;
3) mol yetkazib beruvchilarni diversifikatsiyalash;
4) loyiha qatnashchilarni diversifikatsiyalash.
Risklarni loyiha qatnashchilari o`rtasida taqsimlash moliyaviy reja va shartnoma
hujjatlarini ishlab chiqish davomida amalga oshiriladi. Risklarni sifat va miqdor jihatdan taqsimlash mumkin. Risklarni sifat jihatdan taqsimlashda loyiha qatnashchilari ularga tegishli bo`lgan u yoki bu risklarni ko`paytirib yoki kamaytirgan holda qaror qabul qiladilar. Lekin bunda, masalan, investorlarga qanchalik yuqori risklar taqsimlanishi ko`zda tutilsa, shunchalik ularni loyihaga jalb qilish qiyinroq bo`ladi.
Investitsiya loyihasi riski va u bilan bog`liq yo`qotishlar ehtimolini aniqlashning bir necha
usullari mavjud.
Ob`ektiv usul, bu loyihada bo`lish ehtimoli bo`lgan yo`qotishlar va ularning davr oralig`ini aniqligidir.
Bu oraliqni aniqlash risk darajasini kamaytirishga yordam beradi.
Yo`qotishlar oralig`ini quyidagi formula bilan aniqlanadi:


Bu yerda, Y – yo`qotishlar oralig`i darajasi;
YX – yo`qotishlarga olib keluvchi holatlar soni;
S – statistik tahlil qilinayotgan holatning umumiy soni
1-masala: Faraz qilaylik, investitsiyaga yo`naltirilgan mablag` bo`yicha 200 holatdan 80 holatda 25 ming so`m foyda olmaslik mavjud. Bunda yo`qotishlar oralig`i darajasi (80:200)=0,4 tashkil etadi. Investitsiya loyihasi bo`yicha oraliq yo`qotishlar darajasi va u bilan bog`liq risk darajasi juda yuqori chiqishi mumkin, ya`ni yo`qotishlar oralig`i darajasi O2) Sub`ektiv usul, bunda investitsiya loyihasidagi barcha me`zonlar bo`yicha ma`lumotlar tahlil qilinishi lozim. Bu usul riskni tahlil qiluvchi ekspertlarning, moliyaviy maslahatchilarning malaka darajasiga asoslanadi. Bu usulda ko`rilishi mumkin bo`lgan zararlar ehtimolini ikkita me`zon yordamida baholashga asoslangan:
a) kutilayotgan o`rtacha qiymat;
b) ehtimol qilingan natijaning o`zgaruvchanligi.
Kutilayotgan o`rtacha qiymat tushunchasi loyiha bo`yicha vaziyatning noaniqligi bilan bog`liq bo`lib, erishilishi mumkin bo`lgan barcha natijalarning o`rtacha qiymatidan iborat. Investitsiya loyihasi bo`yicha ehtimol qilingan natijalar x<sub>1</sub>va x<sub>n</sub> qiymatga ega bo`lsa, ularning har birining ehtimolligi p₁va p_n bo`lsa, kutilayotgan o`rtacha qiymat:

Kutilayotgan o`rtacha qiymat – mavjud qiymatlarga son jihatdan o`rtacha ta`rif beradi va biror bir loyihaga qo`yilgan mablag` tomoniga yoki foydasiga yondashishga yo`l qo`ymaydi. Shuning uchun investitsiya loyihasi bo`yicha qaror qabul qilishdan oldin ehtimol qilingan natijaning o`zgaruvchanlik darajasini aniqlab olish lozim.
Olinishi mumkin bo`lgan natijalarning o`zgaruvchanlik darajasi kutilayotgan natijaning o`rtacha qiymatidan qay darajada farq qilishini ko`rsatadi.
Buni aniqlash maqsadida ikki xil matematik mezon qo`llaniladi. Bular dispersiya va o`rtacha kvadratik farqlanishdir.
Dispersiya – bu haqiqiy erishilgan natijalar o`rtacha tortilganining o`rtacha kutilayotgan natijalar farqlanish kvadratining kuzatuvlar soniga nisbati bilan ifodalanadi:

Bu yerda: - dispersiya;