1. Quyash daqları payda bolıwınıń kelip shıǵıwı tuwralı ilmiy derekleri

Quyash energiyasınıń derekleri. Tábiyattıń energiya universal nızamınan málim ekenin aytıw kerek, energiya saqlanıw ózgesheligine iye: ol bardan joq bolmaydı hám kerisinshe, joqtan bar bolmaydi. Sol sebepli, sonday eken, túnde porlayotgan mińlaǵan juldızlar hám Quyashimiznıń energiya derekleri nede, degen tábiy soraw tuwıladı. Quyashdıń anıqlanǵan”yoshi” salkam 5 milliard yildi kórsetedi. Bunday úlken dáwir dawamında tınımsız nurlanayotgan Quyash, atap aytqanda, juldızlardıń joǵatıp atırǵan energiyası qanday fizikalıq process esabına tolıqtilib turılıwı mashqalasın sheshiw, astronomlardıń ásirlik ármanlarınan esaplanardi. Bul tuwrında túrli pikirler, o'nlab ilimiy gipotezalar tuwıldı. Biraq olardan ko'pi ózin oqlamadi. hám aqır-aqıbetde 1938-1939 -jıllarǵa kelip, astrofiziklardan A. Edington, K. veyszekker hám G. Byoteler juldızlardıń energiya derekleri bóle alatuǵın yadrolıq reaksiyalarınıń teoriyalıq esap -kitapın islep shıqtılar.
Sonı aytıw kerek, atom yadrosın quraytuǵın proton hám neytronlar óz-ara kútá úlken tartısıw kúshi (bul kúsh yadrolıq kúsh dep júritiledi) menen baylanısqan boladı hám soǵan uyqas túrde baylanısıw energiyası da kútá úlken boladı. nabada, sonday baylanısıw daǵı atom yadrosına sırtdan taǵı bir proton yamasa neytron kirey alsa, ol jańa yadro payda etedi hám yadrodan sezilerli energiyanıń ajralıp shıǵıwına sebep boladı. sebebi yadro bólekshelerine qosılǵan jańa bólekshe yadro kúshleri arqalı olar menen baylanısadı. Nátiyjede payda bolǵan artıqsha energiya yadrodan proton yamasa neytron menen, yoxuid electron yamasa positron menen alıp shıǵıp ketiledi.
Bunday hádiyse yadrolıq reaksiya dep ataladı.
Biraq jańa proton yamasa neytronnıń yadroǵa kiriwi ańsatǵana bolmaydı. Onıń ushın kelip qosılatuǵın bólekshe atom yadrosına yadro kúshleri tásirine beriletuǵın dárejede jaqın aralıqqa keliwi (proton ushın bolsa yadrodıń ıyteriw kúshin da jeńgen halda ) zárúr boladı. sonday eken, qosılıwshı proton yamasa neytron yadro tárep kútá úlken tezlik menen (yaǵnıy energiya menen) jaqınlasıwı kerek boladı. Teoriyalıq esaplawlar, juldızlar (atap aytqanda, Quyash ) orayındaǵı bir neshe million graduslı temperatura protonlarga tap sonday tezlikti bere alıwın, onda termoyadro reaksiyası ushın qolay sharayat bar ekenligin xabarladı. Neytronlar bolsa bunday joqarı temperaturada turaqlılıǵın joǵatıp, yarım saatqa tamtım proton, elektron hám neytronga bóleklenip ketiwi hám yadrolıq reaksiyalarda derlik qatnasıw etpewin kórsetdi.
Juldızlar orayındaǵı reaksiya (tórtew protonnıń birikib bir geliy atomi yadrosın payda etiw) dıń úzliksiz tákirarlanıwı, juldızdıń nurlanıwı sebepli kosmik keńislikke tarqalıp atırǵan energiyasın toltırıp turadı. Hár bir protonnıń massası atom birliklerinde 1, 00813 ni shólkemlestirip, tórtew protonniki 4, 03252 boladı.geliy atomi yadrosınıń massası ekenligin itibarǵa alsaq, ol halda usı yadronı payda etiwshi protonlar atom salmaǵınıń 0, 02863 birligine (4, 03252-4, 003852=0, 02863) teń bul massası ajraladi`ǵan baylanısıw energiyasına ekvivalent massa bolıp, ol massa defekti dep júritiledi. Bir geliy yadrosı payda bolishida bóleklengen energiya ataqlı Eynshteyn formulasına kóre:

E=mc²=1, 67•10 ^-24•0, 02863• (3•10¹⁰ ) ²=4, 3•10 ^-5 erg

ǵa teń boladı. Bul jerde c=3•10¹⁰ sm/s - jaqtılıq tezligi, m - massa defekti. Esaplawlar, Quyash orayında sonday jol menen, hár sekundta ajıralıp atırǵan energiya 4•1026 W ni, yaǵnıy onıń hár sekundta joǵatıp atırǵan energiyasına teń energiyanı shólkemlestiriwin xabarladı.