1. Quyash daqları payda bolıwınıń kelip shıǵıwı tuwralı ilmiy derekleri

Jerdiń magnit maydanınıń variaciyası
Jer magnetizmi, geomagnetizm — 1) Jerdiń magnit maydanı ; 2) geofizika bólimi. jer magnit maydanınıń keńislik bólistiriliwin hám waqıt dawamında uzgarishini, sonıń menen birge, ol menen baylanıslı túrde Jerde hám atmosferada júz bolatuǵın fizikalıq processlerdi úyrenedi. Magnit maydanınıń kernewi T vektor menen belgilenedi. G vektornıń muǵdarı Jerdiń magnit maydanı elementleri, yaǵnıy magnit maydanınıń iyiw múyeshi D, gorizontal quraytuǵınsı Ya, iymeyiw múyeshi hám vertikal quraytuǵınsı Z menen ańlatpalanadı. Jerdiń magnit maydanı elementleri tuwrı múyeshli koordinatalar sistemasında tómendegishe jaylasqan : X — geografiyalıq meridian, Y — geografiyalıq keńlik hám Z — vertikal sızıq boylap jónelgen koordinata o'kdari. T vektordıń X, Y, Z o'klariga bolǵan proyeksiyaları magnit maydanınıń shalbar., arqa hám vertikal qurawshıları dep ataladı. T dıń gorizontal tegisliktegi proyeksiyası magnit maydanınıń gorizontal quraytuǵınsı N ni payda etedi. T vektor jaylasqan HOZ tegislik magnit meridiani tegisligi dep ataladı. HOZ tegisligi menen XOZtekisligi arasındaǵı múyesh magnit maydanınıń iyiw múyeshi D ni hám kernewi (T vektor ) menen gorizontal quraytuǵınsı N arasındaǵı múyesh magnit maydanınıń iymeyiw múyeshi / ni quraydı.
Jerdiń magnit maydanıelementleri kompas, magnit teodoliti, túrli magnitometrler, magnit tárezisi, magnit variometri hám b.járdeminde olshenedi. Bunnan tısqarı, teńizde, hawada ólshew ushın keme, samolyot hám vertolyotlarǵa arnawlı ásbaplar ornatıladı.Jerdiń magnit maydanı turaqlı jáne ózgeriwshen boladı. Turaqlı magnit maydanı jer júziniń hámme jayında bolıp, júdá aste, " ásirlik" ózgeredi. Ol Jer magnit maydanınıń 99% ini quraydı. Turaqlı magnit maydanınıń ámeldegi bolıwına Jer ishki qatlamlarında bolatuǵın túrli processler sebep boladı. Ózgeriwshen magnit maydanı Jer magnit maydanınıń 1% ini quraydı hám jer atmosferasınıń joqarı qatlamlarında oqadigan elektr toklarınan payda boladı. Usınıń menen birge, Jer magnit maydanınıń tosınarlı ózgerisleri bar. Tosınarlı ózgerisler Quyashda júz bolatuǵın chaqnash hádiyselerine de baylanıslı, olar magnit dúbeleylerine sebep boladı, radioaloqalarni buzadı.Kosmosda ótkerilgen ilmiy izlenisler Jer magnit maydanı kóp muǵdarda úlken energiyalı elektron hám protonlarni qamtıp alǵanlıǵın kórsetedi hám de olardıń energiyası hám konsentraciyası Jerden uzaqtaǵı geomagnit keńlikke qaray ózgeredi. Jer go'yo magnit maydanı menen qamtıp alınǵan úlken radiatsion region menen oralǵanday kórinedi. Ishki region 45° keńlik menen shegaralanıp, Jer júzesinen 500—5000 km uzaqlıqta jaylasqan. Sırtqı region 12000—32000 km biyiklikte. Geomagnit maydanınıń variatsiyalari udayı tákirarlanatuǵın hám udayı tákirarlanatuǵın bolmaǵan xillarga bólinedi. Udayı tákirarlanatuǵın variatsiyalarga jıllıq, sutkalıq variatsiyalar kiredi. Udayı tákirarlanatuǵın bolmaǵan variatsiyalarga qısqa vaqtli kúshli magnit dúbeleyleri, tolqınları kiredi. Bul variatsiyalar, tiykarınan, kútpegende, tártipsiz túrde júz beredi. Magnit tolqınlarınan payda bolatuǵın variatsiyalar, tiykarınan, Quyash daǵı ózgerislerge hám keńislikgi túrli processlerge baylanıslı. Jer magnit maydanınıń payda bolıw sebeplery hám oǵan baylanıslı bolǵan hádiyselerdi geofizikanıń magnitometriya tarawı úyrenedi.Jer magnit maydanı Jerdiń hár bir noqatına qoyılǵan magnit miliga birdey tásir etedi. Jerdiń magnit maydanı ni úyreniw nátiyjesinde alınǵan maǵlıwmatlar hár 5 jılda dúziletuǵın magnit haritalarida suwretlenedi. Izogon sızıqlardıń birdey bahaǵa iye bolǵan noqatların birlestiradi. Bul chiziklarnıń arqa hám qubla daǵı túyin bolıp jıynalǵan jayları shalbar. hám jan. magnit polyusı dep ataladı. Shalbar. vajan.polyustı birlestiruvchi izogon chiziklar magnit meridiani dep ataladı. Sonıń menen birge, magnit maydanınıń iymeyiw múyeshin suwretleytuǵın izoklin chizik, lar magnit keńlik chiziklari bolıp tabıladı. Nol muǵdarǵa iye bolǵan izoklin sızıq magnit ekvatorı dep ataladı. Jerdiń magnit maydanı ni úyreniw Jerdiń tereń qatlamlarında bolıp atırǵan tektonik processlerdi úyreniw, kán qıdırıw, keńislik radio-tolqınlardıń tarqalıwın baqlaw sıyaqlı zárúrli máselelerdi sheshiwde áhmiyetli.
Geliosferanıń bunday dúzilisi r~25 a. b. aralıqlarǵa shekem, Jerdiń jasalma joldasları járdeminde, Quyash samalı tezligin, bólekleri qısıqlıǵın hám magnit maydan bólistiriliwin ólshew jolları menen tastıyıqlanǵan. Geliosfera tahminan 25 a. b. aralıqqasha dawam etiwi kosmik izertlewlerde anıqlanǵan. Geliosferadagi álem nurları intensivligi ózgerip turadı. Bul hádiyse 1926 jılı anıqlanǵan hám álem nurları variatsiyasi dep ataladı. Ulıwma hár bir konkret waqıtta geliosferadagi álem nurları intensivligi málim bahaǵa iye boladı. Álem nurlarınıń 22 —va 11— jıllıq, 27 kúnlik, hám sutkalıq variatsiyalari, magnit dúbeleyleri tásirinleri hám de ekilemshi nurlardıń da atmosfera daǵı variatsiyalari anıqlanǵan. Bunday variatsiyalar tiykarınan baslanǵısh galaktik nurlanıwdıń Quyash samalı menen ózara tásirinen payda boladı. Anıqlaw aytsak, baslanǵısh galaktik nurlanıwdıń anizotropiyasi sebepli álem nurları variatsiyasi gúzetiledi. Kosmik nurlar variatsiyasi Jer júzinde jaylawagn 100 den artıq stansiyalarda to'xtovsiz baqlaw arqalı uyreniledi. Bunnan tısqarı, hawa sharlari hám kosmik stansiyalar járdeminde da uyreniledi. Lekin, Jer júzinde álem nurları variatsiyasi kúshsiz ózgeriwi sebepli, joqarı anıqlıq hám bayqaǵıshlıqqa iye bolǵan ásbaplar isletiledi. Buǵan ionizatsion kamera, azimutal teleskop hám neytron monıtoringi kiredi. Ionizatsion kamera 1, 5 m diametrge iye sferik kamera bolıp, 10 atm basımda argon menen toldırılǵan boladı. Bul sfera nurlanıwdıń «qattiq» komponentasini 0, 7% anıqlıqta ólshewge múmkinshilik beredi. Azimutal teleskop eki birdey teleskopdan ibarat bolıp, «qattiq» hám «yumshoq» komponentalar intensivligin belgilengenler etedi.«Qattı» komponenta qalıń qorǵasın tosıq járdeminde ajıratıp alınadı. Teleskoplardan biri shıǵıstan batısqa, ekinshisi qubladan arqaǵa jóneltiriledi.Neytron monıtoringida neytron sanagich bolıp, ol jaǵdayda 10 B izotopi bar. Sol sebepli neytronlar 10 B yadrosına yutilib,
¹⁰B+n ⁷L+ + 2.5MeV processni júzege keltiredi. neytronlarni dizimnen ótkeriwge sebep, 1 Gev den joqarı energiyaǵa iye bolǵan baslanǵısh nuklon hám yadrolar atmosfera atom yadroların bólekshe nátiyjesinde neytronlar payda boladı. Usınıń sebepinen, neytronlarni úyreniw baslanǵısh nurlardı anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Hawa sharlari hám kosmik stansiyalar járdeminde bolsa júdá kem energiyalı baslanǵısh bólekler variatsiyasini úyreniw múmkin. Jer sırtı daǵı álem bólekleri variatsiyasi tiykarınan ekilemshi, yaǵnıy atmosferada payda bolǵan bólekler variatsiyasi arqalı anıqlanadı. Lekin baslanǵısh bólekler variatsiyasi Quyash yamasa Galaktikadagi ayırım bóleklerdiń kóp muǵdardaǵı payda bolıwı esabınan da bolıwı múmkin.Variatsiyalar udayı tákirarlanatuǵın hám Dáwirli emes túrlerge ajraladi`. Udayı tákirarlanatuǵın variatsiyalarga 22 hám 11—yillik, sutkalıq variatsiyalar mısal boladı. 22 —yillik variatsiya Quyash magnit maydanı baǵdarınıń 22 —yillik ózgeriwi dáwiri menen baylanısqan. 11— jıllıq variatsiya bolsa Quyashdıń 11 — jıllıq aktivligi menen baylanıslı. Quyash aktivligi onıń kórinetuǵın sırtı daǵı daqlar sanı, olar maydanı, málim diapazon daǵı radionurlanish aǵımı sıyaqlı shamalar menen belgilenedi. Quyash aktivligi jılında Jerdegi kosmik nurlar intyensivligi tómen boladı, yaǵniy Quyash aktivligi menen álem nurları intensivligi arasında keri korrelyatsiya bar. Bul bolsa 11—yillik variatsiya Quyashda elementler generatsiyasi menen emes, bálkim geliosferada bóleksheler háreketleniw sharotinıń ózgeriwi — kosmik nurlar modulyatsiyası menen baylanıslılıǵın kórsetedi. 27 —kunlik variatsiya Quyashdıń óz o'qi átirapında aylanıwı menen baylanıslı hám joqarı energiyalı bóleksheler bar ekenligi menen xarakterlenedi. Sutkalıq variatsiya dáwiri bolsa Jerdegi sutkaǵa teń. Bunda amplituda 0, 15--0, 2% aralıqta oynaydı. Sutkalıq variatsiya 27 — kúnlik variatsiya menen baylanısıwǵa iye. Sebebi sutkalıq variatsiya 27 —kunlik tákirarlanishga iye. Sutkalıq variatsiya Quyash magnit maydanınıń Jer átirapındaǵı anizotropiyasi esabınan júzege keledi. Sebebi Quyash magnit maydanı Arximed spirali sıyaqlı aylanba boladı. Quyashdıń aylanıwı sebepli, álem nurları da anizotropiyaga iye boladı. Kosmik nurlar aǵımın radial hám tangensial tashkil etiwshılerge ajratsak, radial quraytuǵın galaktik nurlar radial quraytuǵınsı menen kompensatsiyalasadı. Tangensial quraytuǵın bolsa basqa aǵıs menen teń salmaqlılıqlashmaydi hám Jerdiń aylanıwı esabınan sutkalıq variatsiyaga alıp
keledi. Nátiyjede, jergilikli waqıt menen 1800 de maksimum intensivlik gúzetiledi. Dáwirli emes variatsiyaǵa Forbush effekti mısal boladı. Forbush effekti kútpegende júz bolıp, bunda álem nurları intensivligi keń diapazonda tómenlep ketedi, Bul effekt dáwiri 10 kunge shekem bolıp, Quyash aktivligi waqtında tez tez júz boladı, Bul dáwirde Jer magnit maydanınıń keskin aynıwı (magnit dúbeleyleri) júz boladı. Magnit dúbeleyleri hám intensivliktiń bunday keskin tómenlewi arasındaǵı baylanısıw (bul hádiyseni birinshi bolıp 1940 -jıllarda baqlaǵan amerikalıq fizikalıq Forbush húrmetine) Forbush effekti dep ataladı, Quyash daǵı jarılıwlar da Dáwirli emes variatsiyaga mısal bóle aladı. Quyash aktivligi waqtında Quyash diskınıń elektr hám magnit maydanları keskin ózgergen bólimlerinde jarılıwlar júzege keledi. Kúshsiz jarılıwlar tez —tez, kúshlileri júdá kem júz boladı, Kúshli jarılıwda ultrafioletoviy, rentgen, radionurlanish, γ — nurlanıw menen birge kóp muǵdarda protonlar, túrli yadrolar, neytronlar hám neytrino ajralıp shıǵadı. Jarılıwdan 8—12 saat ótkennen payda bolǵan nurlar Jer orbitasiga jetip keledi. Quyash álem nurları quramında jarılıwlar nátiyjesinde protonlar, α— bólekler, orta hám salmaqli yadrolar ushraydı. Protonlar muǵdarı bolsa jarılıwdan jarılıwge shekem on mártege shekem ózgerip turadı. Jarılıw nátiyjesinde payda bolǵan bólekler úlesi ulıwma úleske qaraǵanda júdá kem esaplanadı. Jarılıwdan ónim bolǵan 100 Mev hám odan joqarı energiyalı bólekler kosmik keme ekipaji ushın da qáwip tuwdıradı. Sebebi olar keme qabıǵında elektron —foton kaskadlar hám de rentgen nurlanıwı payda etiwedi. Aviatsiya rawajlanıwı ushın da 18 — 20 km biyikliktegi radiatsion jaǵday úyrenip shıǵılǵan bolıp, Quyash aktivligi maksimumga erisken jıllarda kosmik bólekler chastotası joqarı boladı. Forbush effekti kosmik bólekler intensivligi bir neshe on Gev ga túskende júz boladı. Bir Gev energiyadan intensivliktiń tómenlewi 10% ga jetedi. Bul hádiyselerdiń aste tushuvchi aste tikleniwshi hám de tez tushuvchi tez tiklenuchi túrleri bar. Aqırǵı processlerde intensivliktiń túsiwi saatına 1, 5-2 % tezlik menen tikleniwi bolsa saatına 0, 02-0, 05% tezlik menen júz boladı. Pútkil siklnıń ózgeriwi 10 kún dawamında júz bolıwı múmkin. Quyash aktivligi dáwirinde orta intensivlikdagi kosmik nurlardıń azayıwı júz boladı. Dáslepki kosmik nurlar intensivliginiń birdan tómenlewi Jer atmosferasınan sırtda ótkerilgen eksperementlarda gúzetilgen. Anıqlanıwınsha bul tómenlew menen birgelikte Jer magnit maydanında birdan buzılıw (magnit dúbeleyleri) júz boladı. Magnit dúbeleyleri hám kosmik nurlar intensivligi arasındaǵı baylanısıwdı Amerikalıq fizikalıq Forbush anıqlaǵan.