1. Qaror qabul qilishni qullab quvvatlash tizim va uning evolyutsiyasi. Olap vositalari. Olap texnologiyalari

Biznesga ta’siri

Foydalanuvchi OLAPni turli sohalardagi ko’plab biznes dasturlarida topadi. Tahlil nafaqat biznes tomonidan, balki boshqa manfaatdor tomonlar tomonidan ham qo’llaniladi.

Uning eng keng tarqalgan dasturlaridan ba’zilari quyidagilarni o’z ichiga oladi:

1. 
   Marketing OLAP ma’lumotlarini tahlil qilish.
   
2. 
   Sotish va xarajatlar, byudjet va moliyaviy rejalashtirishni qoplaydigan moliyaviy hisobot.
   
3. 
   Biznes jarayonlarini boshqarish.
   
4. 
   Sotishni tahlil qilish.
   
5. 
   Ma’lumotlar bazasi marketingi.
   

Sohalar o’sishda davom etmoqda, ya’ni foydalanuvchilar tez orada ko’proq OLAP dasturlarini ko’rishadi. Ko’p o’zgaruvchan moslashtirilgan ishlov berish yanada dinamik tahlilni ta’minlaydi. Shu sababli, ushbu OLAP tizimlari va texnologiyalari, agar mavjud bo’lsa, senariylarni va biznesning muqobil stsenariylarini baholash uchun ishlatiladi.
Ko’p o’lchovli ma’lumotlarni tahlil qilish kontseptsiyasi OLAP tizimlari yordamida amalga oshiriladigan operatsion tahlil bilan chambarchas bog'liq.
OLAP (On-Line Analitik Qayta ishlash) - bu qarorlarni qabul qilish jarayonini qo’llab-quvvatlash maqsadida ko’p o’lchovli ma’lumotlarni yig'ish, saqlash va tahlil qilish usullari va vositalaridan foydalanadigan on-layn analitik ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiyasi.
OLAP tizimlarining asosiy maqsadi qo’llab-quvvatlashdir tahliliy faoliyat, o’zboshimchalik bilan (ko’pincha ad-hoc atamasidan foydalaniladi) foydalanuvchi-tahlilchi so’rovlari. OLAP tahlilining maqsadi - paydo bo’lgan gipotezalarni sinash.
Kelib chiqish joyida oLAP texnologiyalari relyatsion yondashuv asoschisi E. Kodd. 1993 yilda u "Analitik foydalanuvchilar uchun OLAP: qanday bo’lishi kerak" nomli maqolasini nashr etdi. Ushbu maqolada onlayn analitik ishlov berishning asosiy tushunchalari ko’rsatilgan va onlayn tahliliy qayta ishlashga imkon beradigan mahsulotlar tomonidan qondirilishi kerak bo’lgan quyidagi 12 talablar aniqlangan. Tokmakov G.P. Ma’lumotlar bazasi. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi, ma’lumotlarning relyatsion modeli, SQL tillari. P. 51
Codd tomonidan berilgan OLAP-ni belgilaydigan 12 ta qoidalar quyida keltirilgan.
1. Ko’p o’lchovlilik - OLAP-tizim kontseptsiya darajasida ma’lumotlarni tahlil qilish va idrok etish jarayonlarini soddalashtiradigan ko’p o’lchovli model ko’rinishidagi ma’lumotlarni aks ettirishi kerak.
2. Shaffoflik - OLAP-tizim foydalanuvchidan ko’p o’lchovli modelning haqiqiy amalga oshirilishini, tashkil etish usulini, manbalarini, qayta ishlash va saqlash joylarini yashirishi kerak.
3. Mavjudligi - OLAP-tizimi foydalanuvchiga ma’lumotlarning qanday va qayerda saqlanishidan qat'i nazar ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydigan yagona, izchil va izchil ma’lumotlar modelini taqdim etishi kerak.
4. Hisobotlarni ishlab chiqishda izchil ishlash - tahlil qilinayotgan o’lchovlar soni oshgani sayin OLAP tizimlarining ishlashi sezilarli darajada yomonlashmasligi kerak.
5. Mijoz-server arxitekturasi - OLAP-tizim mijoz-server muhitida ishlay olishi kerak, chunki bugungi kunda onlayn analitik ishlov berilishi kerak bo’lgan ma’lumotlarning aksariyati tarqatilgan tartibda saqlanadi. Bu erda asosiy g'oya shundan iboratki, OLAP vositasining server komponenti etarlicha aqlli bo’lishi va shaffoflik ta’sirini ta’minlash uchun korporativ ma’lumotlar bazalarining turli mantiqiy va fizikaviy sxemalarini umumlashtirish va konsolidatsiyalashga asoslangan umumiy kontseptual sxemani yaratishga imkon berishi kerak.
6. Olchamlarning tengligi - OLAP tizimi barcha o’lchovlar teng bo’lgan ko’p o’lchovli modelni qo’llab-quvvatlashi kerak. Agar kerak bo’lsa, individual o’lchovlar uchun qo’shimcha xususiyatlarni taqdim etish mumkin, ammo har qanday o’lchov uchun bunday imkoniyatni ta’minlash kerak.
7. siyrak matritsalarni dinamik boshqarish - OLAP-tizimi siyrak matritsalarni optimal ishlashini ta’minlashi kerak. Kirish tezligi ma’lumotlar katakchalari joylashuvidan qat'i nazar saqlanib turishi va har xil o’lchamdagi va turli xil ma’lumotlarning siyrakligi darajalariga ega modellar uchun doimiy bo’lishi kerak.
8. Ko’p foydalanuvchi rejimini qo’llab-quvvatlash - OLAP tizimi bir nechta foydalanuvchini bitta analitik model bilan birgalikda ishlash qobiliyatini ta’minlashi yoki bitta ma’lumotdan ular uchun turli xil modellarni yaratishi kerak. Bunday holda, ma’lumotlarni o’qish ham, yozish ham mumkin, shuning uchun tizim ularning yaxlitligi va xavfsizligini ta’minlashi kerak.
9. Cheksiz o’zaro faoliyat operatsiyalar - OLAP-tizim har qanday kesma, aylanish, konsolidatsiya yoki detallashtirish operatsiyalarini bajarishda giperküp hujayralari o’rtasida ma’lum bir rasmiy til yordamida tasvirlangan funktsional munosabatlarning saqlanishini ta’minlashi kerak. Tizim o’rnatilgan munosabatlarni mustaqil ravishda (avtomatik ravishda) foydalanuvchidan qayta belgilashni talab qilmasdan o’zgartirishi kerak.
10. Ma’lumotlarni intuitiv ravishda manipulyatsiya qilish - OLAP tizimi foydalanuvchiga juda ko’p interfeys harakatlarini amalga oshirmasdan turib, giperkubada kesish, aylantirish, konsolidatsiya va burg'ulash operatsiyalarini bajarish usulini ta’minlashi kerak. Analitik modelda aniqlangan o’lchovlar yuqorida ko’rsatilgan operatsiyalarni bajarish uchun barcha kerakli ma’lumotlarni o’z ichiga olishi kerak.
11. Hisobotlarni qabul qilishning moslashuvchan imkoniyatlari - OLAP tizimi qo’llab-quvvatlashi kerak turli xil yo’llar ma’lumotlarni vizualizatsiya qilish, ya’ni. hisobotlar mumkin bo’lgan har qanday yo’nalishda taqdim etilishi kerak. Hisobot vositalari sintez qilingan ma’lumotlar yoki ma’lumotlar modeli natijasida yuzaga keladigan ma’lumotlarni har qanday yo’nalishda ko’rsatishi kerak. Bu shuni anglatadiki, satrlar, ustunlar yoki sahifalar bir vaqtning o’zida 0 dan N gacha bo’lgan o’lchamlarni ko’rsatishi kerak, bu erda N - raqam butun analitik modelning o’lchovlari. Bundan tashqari, bitta yozuv, ustun yoki sahifada ko’rsatilgan har bir tarkib o’lchovi o’lchamdagi elementlarning (qiymatlarning) har qanday kichik qismini har qanday tartibda namoyish etishi kerak.
12. Cheklanmagan o’lchov va yig'ilish darajalari soni - analitik modelda talab qilinadigan talab qilinadigan o’lchamlarning mumkin bo’lgan sonini o’rganish bir vaqtning o’zida 19 o’lchovgacha ishlatilishini ko’rsatdi. Shuning uchun analitik vosita bir vaqtning o’zida kamida 15, va tercihen 20 o’lchovni ta’minlashi mumkinligi haqida qat'iy tavsiya. Bundan tashqari, umumiy o’lchovlarning har biri foydalanuvchi tomonidan analitik tarzda aniqlangan yig'ilish darajalari va konsolidatsiya yo’llari soni bilan cheklanmasligi kerak.
Qo’shimcha Codd qoidalari.
Haqiqiy OLAP ta’rifi bo’lib xizmat qilgan ushbu talablar to’plami ko’pincha turli xil shikoyatlarni keltirib chiqaradi, masalan, 1, 2, 3, 6 qoidalar talablar, 10, 11 qoidalar esa rasmiylashtirilmagan istaklar. Tokmakov G.P. Ma’lumotlar bazasi. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi, ma’lumotlarning relyatsion modeli, SQL tillari. P. 68 Shunday qilib, Codd-ning sanab o’tilgan 12 talabi OLAP-ni aniq belgilashga imkon bermaydi. 1995 yilda Codd ushbu ro’yxatga quyidagi oltita qoidalarni qo’shdi:
13. Tarkibni talqin qilish bilan ommaviy ekstraktsiya - OLAP tizimi mahalliy va tashqi ma’lumotlarga teng darajada samarali kirishni ta’minlashi kerak.
14. Barcha OLAP tahlil modellarini qo’llab-quvvatlash - OLAP tizimi Codd tomonidan aniqlangan barcha to’rtta tahlil modellarini qo’llab-quvvatlashi kerak: kategorik, talqin qiluvchi, spekulyativ va stereotipli.
15. Normallashtirilmagan ma’lumotlarni qayta ishlash - OLAP tizimi normalizatsiya qilinmagan ma’lumotlar manbalari bilan birlashtirilgan bo’lishi kerak. OLAP muhitida qilingan ma’lumotlar modifikatsiyalari asl tashqi tizimlarda saqlanadigan ma’lumotlarni o’zgartirmasligi kerak.
16. OLAP natijalarini saqlash: ularni asl ma’lumotlardan alohida saqlash - o’qish-yozish rejimida ishlaydigan OLAP tizimi dastlabki ma’lumotlarni o’zgartirgandan so’ng natijalarni alohida saqlashi kerak. Boshqacha qilib aytganda, asl ma’lumotlarning xavfsizligi ta’minlanadi.
17. Yo’qotilgan qiymatlarni yo’q qilish - foydalanuvchiga ma’lumotlarni taqdim etadigan OLAP tizimi barcha etishmayotgan qiymatlarni bekor qilishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, etishmayotgan qiymatlar nol qiymatlardan farq qilishi kerak.
18. Yo’qolgan qiymatlar bilan ishlash - OLAP tizimi manbalaridan qat'i nazar, barcha etishmayotgan qiymatlarni e'tiborsiz qoldirishi kerak. Bu xususiyat 17-qoida bilan bog'liq.
Bundan tashqari, Codd barcha 18 qoidalarni quyidagi to’rt guruhga ajratib, ularni funktsiyalar deb atadi. Ushbu guruhlar B, S, R va D deb nomlangan.

• 
  Asosiy xususiyatlar (B) quyidagi qoidalarni o’z ichiga oladi:
  
• 
  Ma’lumotlarning ko’p o’lchovli kontseptual namoyishi (1-qoida);
  
• 
  Ma’lumotlarni intuitiv ravishda boshqarish (10-qoida);
  
• 
  Mavjudligi (3-qoida);
  
•