1. Psixologiyada subyekt tushunchasi. Ta’lim jarayoni subyektlarining maxsus xususiyatlari

1- holda: o’qitish xarakteri o’zlashtirilayotgan materiallarga, uning mazmuniga va qanday tizimda yetkazib berilayotganligiga bog’liq.
2- holda: a) o’qituvchining uslubiy mahoratiga;
b) ish tajribasiga;
g) uning bilimiga bog’liq;
3- holda: a) kimni, qanday o’quvchini o’qitishga;
b) psixik rivojlanishining individual tavsifnomasiga;
v) qiziqish va xavaslariga bog’liqdir.
O’rganish - bilimlarni o’zlashtirish informasiya olish, esda saklash va uni anglab qolishnigina emas, balki bilimlarni keyinchalik, o’quv ishida shuningdek, mehnat jarayonida, umuman turmushga tadbik kilish kobiliyatiga ega bo’lishdir.
Bilimlarni o’rganib olish, uni o’zlashtirish quyidagi psixologik kompenentlar asosida bo’ladi.
1. O’quvchilarning o’qishga ijodiy munosabatda bo’lishi :
2. Material bilan bevosita tanishish jarayoni :
3. Olingan materialni faol raviщda kayta ishlash jarayoni bo’lgan fikrlash (tafakkur )
4 Qabul qilingan va ishlab chiqilgan axborotni esda olib qolish va esda saqlash jarayoni.
Agar o’quvchida o’zlashtirishning ana shu komponentlarini(tarkibiy kismlarini) hisobga olib ta’lim berilsa, xar bir komponentda ta’limni o’zlashtirish jarayoniga e’tibor berilsa, o’quvchi uni muvafaqqiyatli o’zlashtiradi.
O’rganish - yul-yulakay, tasodifiy va rejali bo’lishi mumkin. Yul- yulakay o’rganish - turli material va informasiyalarni turli sharoitda o’rganishdir. Bunda o’quvchi materialni izlanishlar, ko’p kitoblarni mutolaa kilish orqali o’rganadi. Bunday o’rganish inson hayotining turli faoliyatlari davomida ruy beradi.
Rejali o’rganish esa materiallarni muntazam ravishda reja asosida, maqsadga karatilgan faoliyat orqali o’rganish demakdir. Shuning uchun ham o’rganish – faoliyat hisoblanadi, o’rganish bu stixiyali jarayon emas, balki u maqsadga qaratilgan, rejalashtirilgan jarayondir, o’rganish - materialni o’zlashtirish – bu ongli jarayondir. Shuning uchun u faol jarayon hamdir. Chunki o’quvchi o’qituvchi tomonidan idrok qilingan materialni o’zining tajribasiga, hayotga bog’lash bilan voqyelikka ongli munosabatda bo’ladi.
O’rganish jarayoni o’qituvchi shaxsiga, uning pedagogik faoliyatga qanday tayyorgarligiga, o’z bilimlarini o’quvchilar ongiga yetkazib berishiga unda o’quvchilarning xususiyatlarining hisobga olishga, ta’limni hayotga va bolalar tarbiyasiga bog’lab olib borishga bog’liqdir. Demak, o’rganishning xar ikkala tomonlama jarayon ekanligi, u o’quvchi va o’qituvchi faoliyatini boshqarilishini talab qiladi.
2. O’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish, ta’lim jarayonini boshqarish - pedagogik psixologiyaning hal qilinishi lozim bo’lgan masalalardan biridir.
Ko’pchilik psixologlar ta’lim jarayonini, ya’ni o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish kiyin deb ta’kidlaydilar. Lekin uni butunlay boshqarib bo’lmaydigan jarayon deyish noto’g’ridir. Chunki bu aniq maqsad ko’zlab ta’lim berish g’oyasiga ziddir. Birok, o’qituvchi ta’limni tashkil etadi, unga rahbarlik qiladi, uni amalga oshiradi deyish ham uni boshqariladi degan ma’noni bermaydi. Chunki biz boshqariladigan ta’lim deb shunday ta’limni aytamizki, bunda har bir bolaning harakatlari nazorat qilinishi, o’qituvchi ta’limning har bir bosqichida o’quvchilarni bilimlarni o’zlashtirishi yoki muayyan ko’nikma va malakalarni hosil kilish haqida uzluksiz axborot olib va yangi materiallarni hamda o’tilgan materiallarni o’zlashtirilganligi xarakteriga qarab taqdim qilinishi lozim. O’qituvchi ta’lim jarayonida o’quvchilaring bilimlarni o’zlashtirish jarayonini va aqliy rivojlanishning borishini hamma vaqt ham nazorat qila olmaydi. Bu hozirgi ta’lim jarayoning jiddiy kamchiligidir.
Jaxon psixologlarining fikricha, bilimlarning boshqarishning mumkin bo’lgan yuli - o’zlashtirish jarayonini berilgan topshiriqning o’zlashtirish jarayoni sifatida maxsus tashkil etishdir. Bu sohada yaxshirok ishlangan tizim P.Ya.Galperinning aqliy harakatlarini etap(bosqichma-bosqich) buyicha tarkib toptirish nazariyasiga asoslangan ta’lim tizimidir.
Bu nazariyaga muvofik, odamning ontogenetik rivojlanishidagi harakatlar interiorizasiyasi degan jarayonlar, ya’ni tashqi harakatlarning asta-sekin ichki aqliy harakatlarga aylanishi jarayonlari ruy beradi. Dastavval o’quvchilar tashqi moddiy harakat bilan ish ko’radi «faqat shundan keyingina harakatning integrasiyasi: ya’ni uning ichki harakatga, endi butunlay bolaning aqlida voqye bo’ladigan harakatga aylanishi ro’y beradi», deb yozadi A. N. Leontyev (Problemы razvitiya psixiki, ikkinchi nashri, M. «Mыsl» 1965.383 bet) Ta’lim jarayonini boshqarishda P.Ya.Galperinning o’zlashtirish jarayonini maxsus tashkil kilish, ta’limni etaplar asosida tashkil kilish nazariyasi muhimdir.