1. Psixologiya nimadan bahs etadi? Psixologiya tarixi

Reja:

1. Psixologiya nimadan bahs etadi?

2. Psixologiya tarixi.

3. Psixikaning fiziologik mexanizmlari.

4. Psixikaning aks ettirish va boshqaruvchilik vazifalari.

5. Ong xossalari haqida tushuncha.

Mavzu bo`yicha tayanch tushunchalar:

Assotsiatsiya - psixik hodisalar o`rtasidagi aloqa bo`lib, u aniq qonunlar asosida shakllanadi.

Assotsiativ psixologiya – XVII - XIX asrlarda Angliyada vujudga kelgan yo`nalish bo`lib, assotsiatsiyani asos qilib ish olib borgan.

Bixeviorizm - XX asr boshlarida AQSHda vujudga kelgan yo`nalish bo`lib, asoschilari D.Uotson va e.Torndayk.

Vyurtsburg maktabi - XX asr boshlarida nemis psixologlari tomonidan tuzilgan maktab. Ular tafakkurni tadqiqot ob`ekti qilib olgan. Asoschilari Byuler, Ax va boshqalar.

Geshtal’t psixologiya - nemischa “shakl” degan ma`noni bildiradi. Asoschilari Vertgeymer, V. Keler, K. Koffka. SHakl-fenomen, idrok va murakkab psixik hodisalarni yaxlit holda o`rgangan.

Introspektiv psixologiya – introspektsiya (o`z - o`zini kuzatish) metodini psixologiyaning asosiy metodi qilib olgan oqim.

Psixologiya - psixik faktlar va uning mexanizmlari haqidagi fan.

Psixika - ruxiy jarayonlar, bilish faoliyatlari, individual psixologik xususiyatlarni aks ettiruvchi va boshqaruvchi xossa.

Parapsixologiya - idrok qilish shakllarini tadqiq qilgan soha bo`lib, u hozirgacha muammolidir.

Freydizm (psixoanaliz) - XX asrda paydo bo`lgan, asoschisi avstriyalik psixiatr Z.Freyd. Predmeti instinktiv mayllar. Ongning rolini inkor qiladi.

Funktsional psixologiya - psixika va shaxsni alohida psixik funktsiya sifatida o`rgangan yo`nalish.

Psixologiya nimadan bahs etadi?

O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyingi siyosiy, iqtisodiy islohotlar bilan bir qatorda ma`naviyat sohasida ham o`zgarishlarni amalga oshirish ehtiyoji vujudga keldi. YAngi jamiyat odamlardan yangicha fikrlashni, o`z - o`zini milliy jihatdan anglab etishni, istiqlol tafakkuriga ega bo`lishni taqozo etadi. Prezidentimiz I. A. Karimov ta`kidlab o`tganlaridek, “Islohotlar hayotni, hayot esa insonlar tafakkurini o`zgartiradi.” Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi va O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi qonunini amalga oshirish, undan kelib chiqadigan vazifalarni hal qilish ko`p jihatdan turli darajadagi psixologik muammolarning echilishi bilan bog`liq. Zamon talabiga mos keladigan, raqobatbardosh, yuksak e`tiqodli, ma`naviy jihatdan yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, professional faoliyatlarga oid muammolarni hal etish uchun zarur ko`nikma va malakalarga ega mutaxassislarni tayyorlashda psixologiya fanining o`rni va ahamiyati beqiyosdir. Psixologiya grekcha “psyuxe”- “jon, rux”, “logos” - “ta`limot”, “fan” degan so`zdan kelib chiqkan bo`lib, psixik faktlar, ularning qonuniyatlari va mexanizmlari haqidagi fandir. Psixologiya psixikani o`rganadi. Psixik faktlarga quyidagilar kiradi: - bilish faoliyatlari: diqqat, nutq, faoliyat; - bilish jarayonlari : sezgi, idrok, xotira, tafakkur va xayol; - ruxiy holatlar yoki shaxsning hissiy-irodaviy sohasi - hissiyot, iroda; - ruxiy xususiyatlar yoki shaxsning individual-psixologik xususiyatlari: temperament, xarakter, qobiliyatlar.

Professor V.Karimovaning fikricha, psixika - inson ruxiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruxiy olamni) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya`ni bilishimiz, anglashimizni ta`minlaydi. Professor M. G. Davletshin fikricha, psixika deganda oliy darajadagi materiyaning (miyaning) xususiyati tushunilib, u ob`ektiv borliqni aks ettirilishida namoyon bo`ladi, sub`ekt faoliyatni ma`lum maqsad asosida yo`naltiradi hamda xulq -atvor negizida shakllanadi. Psixika bu aks ettirishdir. Jonli va jonsiz tabiatda aks ettirishning o`ziga xos usullari mavjud. Aks ettirishni “Venna diagrammasi” interfaol usuli yordamida quyidagicha ifodalash mumkin:
Jonsiz materiya uchun aks ettirishning mexanik, kimyoviy va fizik turlari xosdir. Masalan, ko`zguning aks ettirishi, suvdagi tasvir va boshqalar. Jonli materiya uchun aks ettirishning fiziologik, psixik aks ettirish turlari xos bo`lib, ong va o`z - o`zini anglash uning eng yuqori bosqichidir. Psixik aks ettirish quyidagi xususiyatlarga ega:

1. Ob`ektiv borlikni to`g`ri aks ettirish imkoniyatini beradi;

2. Shaxsning faoliyati davomida mukammallikka erishib boradi;

3. Doimo rivojlanib va shakllanib boradi;

4. Shaxsning individualligi orqali namoyon bo`ladi.

2. Psixologiya tarixi

Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushunilgan. Jonning o`zini esa odam tanasidagi maxsus ikqilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar “animizm” deb atalgan (anima - jon). Jon o`z mohiyatiga ko`ra olovsimon uchqunchadan (Geraqlit) yoki olov atomidan (Demokrit) iborat deb tushunilgan.
Platonning “ideyalar tug`ma bo`ladi” degan g`oyalar psixologik fikr taraqqiyotiga juda katta hissa qo`shdi. Platon ta`limotiga ko`ra, “ideyalar” abadiy va o`zgarmas mohiyatdir, ularning tabiiy olamidan tashqarida oliy olam mavjud bo`lib, ularni odam ko`zi bilan ko`ra olmaydi. Platon psixologiyada “dualizm” oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm ta`limoti moddiy va ruxiy olam, tana va psixikaning bir-biriga bog`liq bo`lmagan holda mavjud bo`lib, azaldan qarama - qarshi narsalar deb tushuntiradi. Platonning dualizmi uning shogirdlaridan Arastu (Aristotel’ eramizdan oldingi IV asr- 384-322 yillar) tomonidan bir muncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning “Jon haqida” asari o`sha davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganligidan dalolat beradi.

Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan. Hozirgi kunda psixologiya fani o`z mazmunini batamom o`zgartirgan. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo`lib rux va jonli tananing ajralmasligini isbotlab berdi. Jon qismlarga bo`linmaydi, lekin u faoliyatning oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi aql - idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo`ladi. Birinchi qobiliyatlar o`simlik uchun, birinchi va ikkinchisi hayvonlar uchun, uchinchisi odamlar uchun xosdir. O`simliklar, hayvonlar ruxi va aql - idrokli odam ruxi ta`limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar va ularning negizida paydo bo`lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlarni faqat o`zining xususiy faolligi orqali ro`yobga chiqarishga asoslangan holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to`g`risidagi nazariyani ilgari surdi. Geraqlit, Demokrit, Aflotun, Arasto`larning ta`limotlari keyingi asrlarda psixologik g`oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo`lib hisoblanadi. Asta - sekin rux haqidagi tushuncha hayotning barcha ko`rinishlariga emas, faqat hozir biz psixika deb atayotgan darajaga nisbatan qo`llanila boshlandi. Psixika kategoriyasining zamirida ong haqidagi tushuncha maydonga keldi.

Sharqda psixologik qarashlarning paydo bo`lishida buyuk Sarq mutafakkirlarining roli katta bo`lgan. Ular orasida - Al Xorazmiy (783-850 yillar), Al Forobiy (873-950 yillar), Abu Rayxon Beruniy (973-1048 yillar), Abu Ali Ibn Sino (980-1037 yillar), Mirzo Ulug`bek (1394-1449 yillar) kabilar o`zlarining inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga doir boy fikrlar va qarashlarini meros sifatida qoldirganlar. Ular orasida ayniqsa Abu Ali ibn Sinoning mantiq, metafizika, tabiiy fanlar (ayniqsa tibbiyot) haqidagi fikrlari o`sha davr ilmiy taraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. U maxsus psixologik muammolar bilan shug`ullangan olimlardan biridir. Uning rux haqida, asab tizimi haqidagi qarashlari katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning temperament (asab tizimi) xususiyatlariga qarab yondashish zarurligi haqidagi fikrlari ming yildan so`ng ham, zamonaviy psixologiyada o`z qimmatini yo`qotmagan. Abu Ali ibn Sino dunyoda birinchi bo`lib psixoterapevtik usullarni qo`llab ko`rgan olimlardan biridir.

3. Psixikaning fiziologik mexanizmlari

Psixika miyaning xususiyatidir. “Sezgi, fikr, ong, maxsus sur`atda tuzilgan materiyaning oliy mahsulidir”. Inson miyasi uzoq evolyutsion taraqqiyot mobaynida rivojlanib, takomillashib borgan. Uning og`irligi 1350-1400 g. bo`lib, 14-15 milliard hujayradan iborat. Inson miyasining funktsional tuzilishini A.R. Luriya 3 ta blokka ajratadi: I - blok - energetik blok, u miya pustloq qismining normal ishlash tonusini ta`minlaydi. Miya po`stining yuqoridagi qismida joylashgan. II - blok axborotni qabul qilish, qayta ishlash va saqlash bloki (Ikkala yarim sharlarining orqa qismiga, tepa, chakka va ensa qismlariga joylashgan). III - blok faoliyatni dasturlashtirish, boshqarish va nazorat qilishni ta`minlaydi (peshona qismiga joylashgan). Nerv hujayrasi va uning o`simtalari, ularni qoplovchi pardalar neyron deb ataladi. Neyronning asosiy vazifasi qo`zg`aluvchanlik va o`tkazuvchanlikdir.
4. Psixikaning aks ettirish va boshqaruvchilik vazifalari

I.M. Sechenov o`zining “Bosh miya reflekslari” (1863) kitobida shunday fikrni ilgari suradi: “ongli va ongsiz hayotning hamma aktlari o`zining yuzaga kelish jihatidan reflekslardan iboratdir”.

Psixikaning asosiy vazifalarini “Venna diagrammasi” usuli yordamida quyidagicha ishlab chiqish mumkin:
Psixik (ruxiy) jarayonlar organizm hayotida aks ettiruvchilik, signallik va boshqaruv funktsiyasini bajaradi. Organizmning boshqaruv faoliyati organizm xatti - harakatlariga, muhit o`zgarishlariga muvofiqlashtirish va shu yo`l bilan organizmning muhitga to`g`ri, qulay moslashib olishiga imkon beradi. I.M. Sechenov psixik faoliyatning ruxiy jihatdan boshqarilishi reflektor xarakterga ega ekanligi haqidagi g`oyani ilgari suradi. Nazariy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo`lgan bu g`oyalarning to`g`riligini I. P.Pavlov tajribada isbotladi. I.P.Pavlov oliy nerv faoliyati qonuniyatlarini kashf etdi. Uning ana shu qonuniyatlari haqidagi barcha qarashlarini umumlashtirilgan holda ikki xil signal tizimi haqidagi ta`limot deb atash mumkin. I.P. Pavlov hayvonlarda birinchi signal tizimini (ranglar, hidlar, obrazlar) insonlarda, ikkinchi signal tizimini signallar signali, ya`ni so`zlar tashqil qilishini aniqlagan.

5. Ong xossalari haqida tushuncha

Ong psixikaninng eng yuksak darajasi bo`lib, u faqat insongagina xosdir. Ong ijtimoiy tarixiy sharoitda odam mehnat faoliyatining tarkib topishida til yordamida boshqa kishilar bilan doimiy munosabatda bo`lishi natijasidir. Bu ma`noda ong mutafakkirlar ta`kidlab o`tganlaridek, ijtimoiy mahsulotdir. Ongning birinchi xossasi, bu - ong anglash demakdir. Inson ongi tevarak - atrofdagi taqi olamga doir bilimlar yig`indisidan iboratdir. Anglash taqi olamdagi narsalarni tushunish. Ong tarkibiga muhim bilish jarayonlari kiradi. Ongning ikkinchi xossasiga binoan, ongda ob`ekt bilan sub`ekt o`rtasidagi aniq farq o`z ifodasini topadi, ya`ni odam “men” degan tushunchani “men emas” tushunchadan farqini ajratadi. Odam o`zini bilish qobiliyatiga ega bo`lgan, ya`ni psixik faoliyatini, o`z - o`zini tekshira oladigan yagona mavjudotdir. Ongning uchinchi xossasiga asosan ong yordami bilan odamning maqsadni ko`zlash faoliyati ta`minlanadi. Faoliyat maqsadlarini yaratish ong vazifasiga kiradi. Bunda faoliyat motivlari yuzaga keladi va chamalab ko`riladi, irodaviy qarorlar qabul qilinadi, harakatlarni bajarish yo`llari hisobga olinadi. Ongning to`rtinchi xossasiga asosan turli munosabatlardan ongli ravishda turli his - tuyg`ular yuzaga keladi. Ong kishilar munosabatlarining yig`indisidir. Ongni yuzaga kelishining asosiy sharti, vositasi - tildir. Psixikaning eng quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik bu shunday psixik jarayonlar va holatlar yig`indisiki, unda inson o`z xatti -harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bo`nga tush ko`rish, ba`zi patologik hodisalar, alahlash, gallyutsinatsiya kabilar kiradi. Xulosa qilib aytganda, psixologiya hayot faoliyatining o`ziga xos shakli bo`lib, psixik rivojlanishning qonuniyat va mexanizmlarini o`rganuvchi fandir. Psixologiya fanining asosiy vazifasi psixik hodisalarni o`rganish va ilmiy asoslashdir. Psixik hodisalar ma`lum qonuniyatlarga bo`ysunadi. Psixologiya shunday qonuniyatlarni ochishga, ularni tarkib topishi va rivojlanishini ochishga qaratilgandir. Ushbu qonuniyatlarni bilish, ularni boshqarish, tashqil etish, ta`lim - tarbiya jarayonini to`g`ri olib borishga yordam beradi.
Kataloq: attachments -> article
article -> Müzakirə dərsi və onun mərhələləri ami Şəki filialı, Dillər kafedrasının müdiri
article -> “Hökmdar (dövlət) kimisə həyatından məhrum etmək məcburiyyətində qalsa, o bunu ədalətli və açıq şəkildə əsaslandırmalıdır; amma o heç vaxt başqalarının (təbaların)
article -> ŞƏKİ FİLİali
article -> XÜsusi TƏHSİl və Əlavə TƏHSİL Əhatə olunan məsələlər
article -> İşgəncəyə məruz qalmama hüququ Right to not to be exposed to torture Torture – what is it?
article -> S. no branş adi malzeme adi
article -> Dos. N. Z.Çələbiyev

Yüklə 31,25 Kb.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2020

rəhbərliyinə müraciət

Ana səhifə

Stomatologiya
Anesteziologiya
Cərrahlıq
Ginekologiya
Tibb

Joba :

1. Psixologiya neden tartıs etedi?
2. Psixologiya tariyxı.

3. Psixikaning fiziologikalıq mexanizmleri.

4. Psixikaning sáwlelendiriw hám basqarıwshılıq wazıypaları.

5. Ań ózgeshelikleri haqqında túsinik.

Tema boyınsha tayansh túsinikler:

Assotsiatsiya - psixik hádiyseler ortasındaǵı baylanıs bolıp, ol anıq nızamlar tiykarında qáliplesedi.

Assotsiativ psixologiya - XvII - XIX ásirlerde Angliyada payda bolǵan jónelis bolıp, assotsiatsiyani tiykar etip jumıs alıp barǵan.

Bixeviorizm - XX ásir baslarında AQSHda payda bolǵan jónelis bolıp, tiykarlawshileri D. Uotson hám e. Torndayk.

vyurtsburg mektep- XX ásir baslarında nemis psixologları tárepinen dúzilgen mektep. Olar oylawdı izertlew ob'ekti etip alǵan. Tiykarlawshileri Byuler, Ax hám basqalar.

Geshtal't psixologiya - nemischa “forma” degen mánisti ańlatadı. Tiykarlawshileri vertgeymer, v. Keler, K. Koffka. SHakl-fenomen, aqıl hám quramalı psixik hádiyselerdi pútin halda úyrengen.

Introspektiv psixologiya - introspektsiya (óz - ózin baqlaw ) metodın psixologiyaning tiykarǵı metodı etip alǵan aǵıs.

Psixologiya - psixik faktlar jáne onıń mexanizmleri haqqındaǵı pán.

Psixika - ruxiy processler, biliw xızmetleri, individual psixologiyalıq ayrıqshalıqlardı sáwlelendiriwshi hám basqarıwshı qasiyet.

Parapsixologiya - aqıl qılıw formaların izertlew etken tarawdıń bolıp, ol házirge shekem mashqalalı bolıp tabıladı.

Freydizm (psixoanaliz) - XX asirde payda bolǵan, tiykarlawshisi Avstriyalıq psixiatr Z. Freyd. Predmeti instinktiv meyiller. Sananıń rolin biykar etedi.

Funktsional psixologiya - psixika hám shaxstı bólek psixik funktsiya retinde úyrengen jónelis.

Psixologiya neden tartıs etedi?

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskeninen keyingi siyasiy, ekonomikalıq reformalar menen bir qatarda ruwxıylıq salasında da ózgerislerdi ámelge asırıw mútajligi payda boldı. YAngi jámiyet adamlardan jańasha pikirlewdi, óz - ózin milliy tárepten ańlap etiwdi, ǵárezsizlik oylawına ıyelewdi talap etedi. Prezidentimiz I. A. Karimov aytıp ótkenleri sıyaqlı, “Reformalar turmıstı, turmıs bolsa insanlar oylawın ózgertiredi.” Kadrlar tayarlaw Milliy programması hám Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında”gi nızamın ámelge asırıw, odan kelip shıǵıs wazıypalardı sheshiw kóp tárepten túrli dárejedegi psixologiyalıq mashqalalardıń echilishi menen baylanıslı. Zaman talabına sáykes keletuǵın, básekige shıdamlı, joqarı ıqtıqatlı, ruwxıy tárepten joqarı, ǵárezsiz pikirlay alatuǵın, professional xızmetlerge tiyisli mashqalalardi sheshiw ushın zárúr kónlikpe hám ilmiy tájriybelerge iye qánigelerdi tayarlawda psixologiya pániniń ornı hám áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Psixologiya grekshe “psyuxe”- “jan, rux”, “logos” - “táliymat”, “fan” degen sózden kelip chiqkan bolıp, psixik faktlar, olardıń nizamlıqları hám mexanizmleri haqqındaǵı fan bolıp tabıladı. Psixologiya psixikani úyrenedi. Psixik faktlarga tómendegiler kiredi:- biliw xızmetleri: dıqqat, sóylew, iskerlik; - biliw processleri : sezim, aqıl, yad, oylaw hám qıyal ; - ruxiy jaǵdaylar yamasa shaxstıń sezimiy-shıdamlılıqlik tarawı - sezim, shıdamlılıq; - ruxiy ayrıqshalıqlar yamasa shaxstıń individual -psixologiyalıq qásiyetleri: temperament, xarakter, qábiletler.

Professor v. Karimovaning pikrine qaraǵanda, psixika - insan ruxiyatining sonday jaǵdayıki, ol sırtqı álemdi (ishki ruxiy álemdi) sanalı tárzde sáwlelendiriwimizni, yaǵnıy biliwimiz, ańǵarıwımizni támiyinleydi. Professor M. G. Davletshin pikrine qaraǵanda, psixika degende joqarı dárejedegi materiyaning (miydiń ) ózgesheligi tushunilib, ol ob'ektiv bolmıstı sáwlelendirilishida kórinetuǵın boladı, sub'ekt iskerlikti málim maqset tiykarında jóneltiredi hám de qulıq -atvor negizinde qáliplesedi. Psixika bul sáwlelendiriw bolıp tabıladı. Janlı hám jansız tábiyaatda sáwlelendiriwdiń ayriqsha usılları bar. Sáwlelendiriwdi “venna diagrammasi” interaktiv usılı járdeminde tómendegishe ańlatıw múmkin:
Jansız materiya ushın sáwlelendiriwdiń mexanik, ximiyalıq hám fizikalıq túrleri xos bolıp tabıladı. Mısalı, aynanıń sáwlelendiriwi, suwdaǵı suwret hám basqalar. Janlı materiya ushın sáwlelendiriwdiń fiziologikalıq, psixik sáwlelendiriw túrleri tán bolıp, ań hám óz - ózin ańǵarıw onıń eń joqarı basqıshı bolıp tabıladı. Psixik sáwlelendiriw tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:

1. Ob'ektiv barlıqtı tuwrı sáwlelendiriw múmkinshiligin beredi;

2. Shaxstıń iskerligi dawamında jetiliskenlikke erisip baradı ;

3. Mudami rawajlanıp hám qáliplesip baradı ;

4. Shaxstıń individuallıǵı arqalı kórinetuǵın boladı.

2. Psixologiya tariyxı

Psixologiya haqqındaǵı pikirler áyyemgi zamanlardan berli bar bolıp tabıladı. Dáslepki dáwirlerde psixologiyalıq ayrıqshalıqlardı jandıń jumısı dep tushunilgan. Jandıń ózin bolsa adam denesindegi arnawlı ikqilamchi dene dep qaralgan. Bunday qıyallar “animizm” dep atalǵan (anima - jan). Jan óz mánisine kóre órtsimon ushqınshadan (Geraqlit) yamasa órt atomidan (Demokrit) ibarat dep tushunilgan.
Platonning “ideyalar tug'ma boladı” degen ideyalar psixologiyalıq pikir rawajlanıwına kútá úlken úles qosdı. Platon táliymatına kóre, “ideyalar” máńgi hám ózgermeytuǵın mánis bolıp tabıladı, olardıń tábiy áleminden sırtda joqarı álem ámeldegi bolıp, olardı adam kózi menen kóre almaydı. Platon psixologiyada “dualizm” aǵımınıń tiykarlawshisi esaplanadı. Dualizm táliymatı materiallıq hám ruxiy álem, dene hám psixikaning bir-birine baylanıslı bolmaǵan halda ámeldegi bolıp, ozaldan qarama - qarsı zatlar dep túsintiredi. Platonning dualizmi onıń shákirtlerinen Arastu (Aristotel' eramızdan aldınǵı Iv ásir- 384-322 jıllar ) tárepinen bir muncha tabıslı jónge salıw etildi. Aristotelning “Jan haqqında” shıǵarması sol dáwirdeyoq psixologiya arnawlı pán retinde maydanǵa kela baslaǵanlıgınan dárek beredi.

Áne sol sebepli psixologiya jan haqqındaǵı pán retinde maydanǵa kelgen. Házirgi kúnde psixologiya páni óz mazmunın putkinley ózgertirgen. Arastu adamlıq oylawı tariyxında birinshi bolıp rux hám janlı denediń ajıralmaytuǵınlıǵın tastıyıqlap berdi. Jan bólimlerge bólindiydi, lekin ol iskerliginiń azıqlanıwı, sezim etiwi hám háreketke keliwi aqıl - aqıl sıyaqlı túrlerge tiyisli qábiletlerde kórinetuǵın boladı. Birinshi qábiletler ósimlik ushın, birinshi hám ekinshisi haywanlar ushın, úshinshisi adamlar ushın xos bolıp tabıladı. Ósimlikler, haywanlar ruxi hám aqıl - zeyinli adam ruxi táliymatı menen Arastu joqarı qábiletler hám olardıń negizinde payda bolıwın ańlatatuǵın rawajlanıw principin ámeldegi etdi. Arastu organizmdiń tábiyaattan alǵan qábiletlerdi tek óziniń jeke aktivligi arqalı ámelge asıriwge tiykarlanǵan halda xarakterdiń iskerlikte qáliplesiwi tuwrısındaǵı teoriyanı ilgeri surdi. Geraqlit, Demokrit, Aflotun, Arasto'larning táliymatları keyingi ásirlerde psixologiyalıq ideyalardı rawajlanıwda tayansh noqat bolıp esaplanadı. Uyań - aste rux haqqındaǵı túsinik turmıstıń barlıq kórinislerine emes, tek házir biz psixika dep atayotgan dárejege salıstırǵanda qollanila baslandı. Psixika kategoriyasining zamirida ań haqqındaǵı túsinik maydanǵa keldi.

Shıǵısda psixologiyalıq qarawlardıń payda bolıwında ullı Sarq oyshıllarınıń roli úlken bolǵan. Olar arasında - Al Xorezmiy (783-850 jıllar ), Al Forobiy (873-950 jıllar ), Abu Rayxon Beruniy (973-1048 jıllar ), Abu Ali Ibn Sino (980-1037 jıllar ), Mırza Ullıbek (1394-1449 jıllar ) sıyaqlılar ózleriniń insan psixikasi hám jetkinshekti tárbiyalawǵa tiyisli bay pikirler hám qarawların miyraslar retinde qaldırǵanlar. Olar arasında ásirese Abu Ali ibn Sinoning logika, metafizika, tábiy pánler (ásirese medicina ) haqqındaǵı pikirleri sol dáwir ilimiy rawajlanıwına úlken úles qosdı. Ol arnawlı psixologiyalıq máseleler menen shuǵıllanǵan ilimpazlardan biri bolıp tabıladı. Onıń rux haqqında, nerv sisteması haqqındaǵı qarawları úlken áhmiyetke iye. Ásirese, Abu Ali ibn Sinoning temperament (nerv sisteması ) qásiyetlerine qaray jantasıw zárúrligi haqqındaǵı pikirleri mıń jıldan keyin de, zamanagóy psixologiyada óz qımbatın joǵatpaǵan. Abu Ali ibn Sino dúnyada birinshi bolıp psixoterapevtik usıllardı qollap kórgen ilimpazlardan biri bolıp tabıladı.

3. Psixikaning fiziologikalıq mexanizmleri

Psixika miydiń ózgesheligi bolıp tabıladı. “Sezim, pikir, ań, arnawlı pátda dúzilgen materiyaning joqarı jemisidir”. Insan mıyı uzaq evolyutsion rawajlanıw dawamında rawajlanıp, rawajlanıwlasıp barǵan. Onıń salmaǵı 1350-1400 g. bolıp, 14-15 milliard kletkadan ibarat. Insan miyasining funktsional dúzilisin A. R. Luriya 3 blokka ajratadı : I - blok - energetikalıq blok, ol mıy pustloq bóleginiń normal islew tonusini támiyinleydi. Mıy qabıǵınıń joqarıdaǵı bóleginde jaylasqan. II - blok informaciyanı qabıllaw, qayta islew hám saqlaw blokı (Eki yarım sharlarining arqa bólegine, tóbe, sheke hám jelke bólimlerine jaylasqan ). III - blok iskerlikti programmalastırıw, basqarıw hám baqlawdı támiyinleydi (mańlay bólegine jaylasqan ). Nerv kletkası jáne onıń o'simtalari, olardı qoplovchi perdeler neyron dep ataladı. Neyrondıń tiykarǵı waziypası qo'zg'aluvchanlik hám ótkezgishlik bolıp tabıladı.
4. Psixikaning sáwlelendiriw hám basqarıwshılıq wazıypaları

I. M. Sechenov óziniń “Bas mıy reflekslari” (1863) kitabında sonday pikirdi ilgeri suradi: “sanalı hám ongsiz turmıstıń hámme aktlari óziniń júzege keliw tárepinen reflekslardan ibarat esaplanadi”.

Psixikaning tiykarǵı wazıypaların “venna diagrammasi” usılı járdeminde tómendegishe islep shıǵıw múmkin:
Psixik (ruxiy) processler organizm turmısında sáwlelendiruvchilik, signallıq hám basqarıw funktsiyasın atqaradı. Organizmdiń basqarıw iskerligi organizm xatti - háreketlerine, ortalıq ózgerislerine muwapıqlastırıw hám sol jol menen organizmdiń ortalıqqa tuwrı, qolay maslawıp alıwına múmkinshilik beredi. I. M. Sechenov psixik iskerliginiń ruxiy tárepten basqarilishi reflektor xarakterge iye ekenligi haqqındaǵı ideyanı ilgeri suradi. Teoriyalıq tárepten zárúrli áhmiyetke iye bolǵan bul ideyalardıń tuwrılıǵın I. P. Pavlov tájiriybede tastıyıqladı. I. P. Pavlov joqarı nerv iskerligi nizamlıqların jańalıq ashtı. Onıń áne sol nizamlıqları haqqındaǵı barlıq qarawların ulıwmalastırılǵan halda eki qıylı signal sisteması haqqındaǵı táliymat dep ataw múmkin. I. P. Pavlov haywanlarda birinshi signal sistemasın (reńler, iyisler, obrazlar ) insanlarda, ekinshi signal sistemasın signallar signalı, yaǵnıy sózler sırtqıl etiwin anıqlaǵan.

5. Ań ózgeshelikleri haqqında túsinik

Ań psixikaninng eń joqarı dárejesi bolıp, ol tek insangagina xos bolıp tabıladı. Ań social tariyxıy sharayatta adam miynet iskerliginiń quram tabıwında til járdeminde basqa kisiler menen turaqlı munasábette bolıwı nátiyjesi bolıp tabıladı. Bul mániste ań oyshıllar aytıp ótkenleri sıyaqlı, social ónim bolıp tabıladı. Sananıń birinshi ózgesheligi, bul - ań ańǵarıw bolıp esaplanadı. Insan sanasın dógerek - átirap daǵı taqi olamga tiyisli bilimler jıyındısınan ibarat esaplanadi. Ańǵarıw taqi dunyadaǵı zatlardı túsiniw. Ań quramına zárúrli biliw processleri kiredi. Sananıń ekinshi ózgesheligine qaray, ongda ob'ekt menen sub'ekt ortasındaǵı anıq parq óz ańlatpasın tabadı, yaǵnıy adam “men” degen túsinikti “men emes” túsinikten ayırmashılıǵın ajratadı. Adam ózin biliw qábiletine iye bolǵan, yaǵnıy psixik iskerligin, óz - ózin teksera alatuǵın birden-bir janzat bolıp tabıladı. Sananıń úshinshi ózgesheligine tiykarınan ań járdemi menen adamdıń maqsetti kózlesh iskerligi támiyinlenedi. Iskerlik maqsetlerin jaratıw ań wazıypasına kiredi. Bunda iskerlik motivları júzege keledi hám shamalap kóriledi, shıdamlılıqlik qararlar qabıl etiledi, háreketlerdi orınlaw jolları esapqa alınadı. Sananıń tórtinshi ózgesheligine tiykarınan túrli munasábetlerden sanalı túrde túrli sezim - sezimler júzege keledi. Ań kisiler munasábetleriniń jıyındısı bolıp tabıladı. Sananı júzege keliwiniń tiykarǵı shárti, quralı - til bolıp tabıladı. Psixikaning eń tómen dárejesi ongsizlik bolıp tabıladı. Ongsizlik bul sonday psixik processler hám jaǵdaylar jıyındısiki, ol jaǵdayda insan óz xatti -háreketlerine juwap bermeydi, anglamaydi. Bo'nga tús kóriw, birpara patologikalıq hádiyseler, sandıraqlaw, gallyutsinatsiya sıyaqlılar kiredi. Juwmaq etip aytqanda, psixologiya turmıs iskerliginiń ayriqsha forması bolıp, psixik rawajlanıwdıń nizamlıq hám mexanizmlerin uyreniwshi fan bolıp tabıladı. Psixologiya pániniń tiykarǵı waziypası psixik hádiyselerdi úyreniw hám ilimiy tiykarlash bolıp tabıladı. Psixik hádiyseler málim nizamlıqlarǵa boysunadı. Psixologiya sonday nizamlıqlardı ashıwǵa, olardı quram tabıwı hám rawajlanıwın ashıwǵa qaratılǵan bolıp tabıladı. Bul nizamlıqlardı biliw, olardı basqarıw, sırtqıl etiw, tálim - tárbiya procesin tuwrı aparıwǵa járdem beredi.
Kataloq: attachments -> article
article -> Müzakirə dərsi və onun mərhələləri ami Şəki filialı, Dillər kafedrasının müdiri
article -> “Hökmdar (dövlət) kimisə həyatından məhrum etmək məcburiyyətində qalsa, o bunu ədalətli və açıq şəkildə əsaslandırmalıdır; apa o heç vaxt başqalarının (təbaların)
article -> ŞƏKİ FİLİali
article -> XÜsusi TƏHSİl və Əlavə TƏHSİL Əhatə olunan məsələlər
article -> İşgəncəyə məruz qalmama hüququ Right tap not tap be exposed tap tarture Tarture - what iyis ıyt?
article -> S. no branş adi malzeme adi
article -> Dos. N. Z. Çələbiyev

Yüklə 31, 25 Kb.

Dostları ilə paylaş:

verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs. org 2020

rəhbərliyinə müraciət

Áne səhifə

Stomatologiya
Anesteziologiya
Cərrahlıq
Genekologiya
Tibb