1. Psixologik tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi Kuzatish Shaxsni o’rganishning Biografik metodi

Suhbat, anketa, interv'yu va boshqa metodlar
Suhbat metodi ham psixologiyaning barcha tarmoqlarida birlamchi ma’lumotlar to’plashning an’anaviy usullaridan hisoblanadi. Unda tekshiriluvchi tekshiruvchi tomonidan qo’yilgan qator savollarga muxtasar javob qaytarishi kerak bo’ladi. Og’zaki so’roqni yoki ba’zan uni oddiygina qilib, suhbat metodi deb ataladi, o’tkazadigan shaxs unga ma’lum darajada tayyorgarlik ko’rgach so’roq o’tkazadi. Agar mabodo uning professional mahorati yoki tajribasi bunga yetarli bo’lmasa, so’rov o’z natijalarini bermasligi mumkin. Lekin mahoratli so’rovchi ushbu metod yordamida inson ruhiy kechinmalariga aloqador bo’lgan noyob ma’lumotlarni to’plash imkoniga ega bo’ladi.
Yozma so’roq yoki anketaning afzalligi shundaki, uning yordamida bir vaqtning o’zida ko’pgina odamlar fikrini o’rganish mumkin bo’ladi. Unga kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopik anketa), yoki erkin o’z fikrini bayon etish imkoniyatini beruvchi (ochiq anketa) so’rovnomalar aniq va ravon tilda javob beruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bo’lsa, shubhasiz, qimmatli birlamchi materiallar to’planadi. So’roqning ham erkin va standartlashtirilgan shakllari mavjud bo’lib, birinchisida oldindan nimalar so’ralishi qat’iy belgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, hattoki, komp’yuterda dasturi ishlab chiqilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida so’roq o’tkazilishi nazarda tutiladi
Shaxsni o`rganishning biografik metodi, shaxsni yo`nalganligini o`rganish, kasbiy qiziqish va layoqatlarni eksperimental o`rganish
1.Biografik anketaning shakllantirilishi.
2.Tadqiqotni tashkil etish. Tekshiriluvchiga Yuriknoma.
3. SHaxsni yo’nalganligini o’rganish anketasi.
4.SHaxsni yo’nalganligini aniqlash jarayoni.
5.Bayonnomani tuzish.
6.Qiziqishlar haqida ma’lumot,qiziqishlarning turlari
7.Bilish jarayonlari va qiziqishlarning uzviy bog’likligi
Tayanch tushunchalar:Biografik metod, Biografik tahlil usuli manbalari, kauzometriya, Zamonaviy biografik metodlar, kuzatuv bayonnomalari, axborot to'plash, xatlar
Biografik metod (Yunon tilida bios – hayot, graho – yozayapman) – - biografik (kishini uning tarjimai holi bilan bogʼlik boʼlgan xujjatlar orqali oʼrganish) usul; - intervYu (muammoga oid boʼlgan shaxs hayot yoʼlini tadqiq etish, tashxislash, korrektsiyalash, rejalashtirish uslubi. Biografik usul XX asrning birinchi choragida tatbiq etila boshlandi. Birlamchi biografik usullardan yordamida siyosatchilar, tarixiy shaxslar oʼtmishdagi siyosiy hayotni retrospektiv tahlil etish maqsadida foydalanilgan. Keyinchalik bunga muhim va kelajakda boʼlishi mumkin boʼlgan hodisalarni (boʼlajak avtobiografiya, boshqariladigan fantaziya, hayotni rejalashtirish, kauzometriya)ni, shuningdek, shaxsning muloqot doirasini (qoʼshimcha biografiya, subʼektning munosabatlar doirasini) qoʼshishdi. Zamonaviy biografik metodlar siyosatchi shaxsini tarixiy, ijtimoiy va individual borliq doirasida oʼrganishga asoslangan boʼlib, shaxs rivojining stsenariysi va hayotiy dasturlari, uning kasbiy, oilaviy, maʼnaviy, tabiiy va ijtimoiy makonda «makon-vaqt» doirasida tahlil etadi. Biografik metodlarni qoʼllashda soʼrovnoma, intervYu, test, yaqinlarining koʼrsatmalari, zamondoshlarining xotiralari, faoliyat mahsulini oʼrganish(xatlari va kundaliklarini, maʼruzalari nutqlarining kontenttahlili va b.)dan manba va vosita sifatida foydalaniladi. Ushbu metod inson hayot tarixini oʼrganish va baholash usullari, bu hayotni o'tkazganlar nuqtai nazaridan aytilgan yoki xabar qilingan hayotning guvohliklari. Axborot to'plash, xatlar, intervYular, kundaliklar, kuzatuv bayonnomalari va uni tahlil qilish usullaridan iborat. Biografik metodning mohiyati ma'lum bir shaxs qanday mexanizmlar va hodisalar tug'ilishi va kelajakda o'z taqdirini qanday shakllantirish natijasida, savolning javobida yotadi. Biografik metod ilk marotaba Chikago sotsiologik maktabi namoyondalari tomonidan qo’llanilgan. Biografik metod sinaluvchi ichki ruxiy dunyosini tushunish turli xayotiy vaziyatlardagi xulqiy koʼrinishlarni shakllantirish imkonini beradi. Biografik tahlilning o'ziga xosligi uning shaxs, guruh (masalan, oila), tashkilot hayoti aspektlarini sub'ektiv talqin qilishga qaratilganligi hisoblanadi. Voqea-hodisalarni og'zaki yoki hujjatli tasvirlashda rivoyat qiluvchining o'zi nuqtai nazaridan hayotiy voqea sub'ekti ushbu voqealarni boshdan kechirishi, izohlashi va belgilashi shaklida bo'ladi. Biografik tahlil usuli manbalari • Subʼekt • Sinaluvchini biladigan odamlar • Sinaluvchi haqida biografik va adabiy manbalar • Kasbiy faoliyat bo'yicha ma'lumotlar va ma'lumotlarni manzilga Yuborish • Sinaluvchi yashash muhiti • Shaxsiy buYumlar • rasmiy hujjatlar • Faoliyatning amaliy natijalari Ushbu metod: 1. Psixobiografiya (biografik ma'lumotlar asosida). 2. Kauzometriya inson hayoti va uning psixologik vaqtini tasvirini o'rganishga mo'ljallangan. U intervYu sifatida o'tkaziladi, shu bilan uning yordamida nafaqat o'tgan voqealarni, balki kelajakdagi voqealarni, ya'ni sabab-ta'sir munosabatlari orqali Yuzaga kelishi yoki Yuzaga kelishi mumkin bo'lgan voqealarni tasvirlash mumkin. Kauzometriya har doim 6 komponentdan iborat: 1. xulosa ma'lumotlarini yig'ish, 2. eng muhim voqealarni ajratib ko'rsatish, 3. ushbu voqealarni sanash, 4. ushbu voqealardagi munosabatlarni tahlil qilish, 5. maqsadli tahlil 6. har bir hodisaning ma'lum sohalarga aloqadorligi. Boshqa barcha biografik tahlil usullaridan farqli o'laroq, kauzogramma natijalari tanlangan hodisalarning holatini, vaqtdagi o'rnini ko'rsatib, grafik ko'rinishda namoyish etiladi. Kassometriya hayot yo'lidagi turli xil og'ishlarni, shuningdek, uning rejalari ko'lamini va ularning haqiqiy mujassamlashuvlarining rasmini mukammal darajada namoyish etadi . Biografik anketada insonning hayot yo'li ko'rsatkichlarini aks ettiruvchi biografik anketalar guruhining usullari ko'rsatilgan va quyidagi bandlardan iborat: Biografik usul asosida shaxsiyat xususiyatlarini kompilyatsiya qilish, quyidagi bo'limlarni o'z ichiga oladi: 1. Hayotiy yo'l haqidagi ma'lumotlar. 2. Ijtimoiylashuv bosqichlari (bolalar bog'chasi, bolalar bog'chasi, maktab, universitet va boshqalar). 3. Rivojlanish muhiti (yashash joyi, ta'lim muassasalari va boshqalar). 4. Hayotning turli davrlaridagi qiziqishlar va sevimli mashg'ulotlar. 5. Sog'liqni saqlash holati (shu jumladan, o'tgan kasalliklar). Foydalaniladigan jihozlar: Rasmiylashtirilgan biografik anketa. Ish tartibi. Mavzuga biografik anketa taklif etiladi va quyidagi ko'rsatmalar beriladi: «Men sizning hayotingiz haqidagi voqeani iloji boricha batafsilroq aytib berishingizni so'rayman: siz qaysi oilada tug'ilgansiz, bolaligingiz qanday o'tgan, oilangiz qanday yashagan, uning a'zolari bir-biri bilan qanday munosabatda bo'lgan, eng qadimgi xotiralaringiz qanday? Maktabda bo'lgan vaqtingiz haqida gapirish tavsiya etiladi: u erda nima yoqdi va nimasi yoqmadi. Ayni paytda ota-onangiz bilan munosabatlaringiz qanday rivojlandi? Do'stlaringiz kim edi? Sizni nima qiziqtirdi va kelajakdagi hayotingiz haqida nima deb o'ylaysiz? Bundan tashqari, siz qanday qilib katta yoshda bo'lganingiz, qanday qilib kasbni tanlaganingiz, bo'sh vaqtingizni qanday o'tkazganingiz haqida suhbatlashishingizni istardik. Sizga eng qiziqarli va muhim tuYulgan narsalar haqida aytib bering. Sizning hayot rejalaringiz qanday? " Natijalarni qayta ishlash shaxsiy rivojlanishning xronologik jadvalini tuzishni o'z ichiga oladi, bu erda xronologik tartibda ushbu sanalar bilan bog'liq voqealar va ularga hamroh bo'lgan tajribalar mavzu tomonidan aytib o'tilgan sanani belgilashning barcha savollaridan tashqari yoziladi. Keyin javoblar tarkibni tahlil qilish usuli bilan qayta ishlanadi. Natijalarning talqini quyidagilarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi: Har bir savolni diqqat bilan o'qing va javoblarni yozing, agar savolda tayyor javoblar bo'lsa, sizning fikringizni to'liq va aniq aks ettiradigan savolni tanlang. Agar taklif qilingan variantlardan hech biri sizga mos kelmasa, javobingizni yozing. Kontent analiz metodi Materiallarni ma’naviy jihatdan ham sifat, ham miqdoriy analiz qilinish usuli psixologiyada kontentanaliz deb ataladi. Kontent-analizning ilmiy mohiyati shuki, uning yordamida biror matnda ma’lum fikr, g‘oya yoki tushunchalarning necha marta qaytarilishi qayd etiladi, ya’ni ma’lum mazmun miqdor ko‘rinishiga keltiriladi. Bu metodning asoschilari amerikalik sotsiologlar X.Lassuell va B.Berelsonlar bo‘lib, ular bu usulni birinchi marta ikkinchi jahon urushi yillarida bir siyosiy gazetaning mazmuni, uning g‘oyaviy yo‘nalishini aniqlash maqsadida qo‘llagan edilar. Ular «Haqiqiy amerikalik» nomli gazetaning kundalik chiqishlarini kontent-analiz qilib, ularni fashistik yo‘nalishidagi gazeta ekanligini isbot qilishgan va uning chiqishini ta’qiqlashga erishgan edilar. Kontent-analizni qo‘llashda tadqiqotchi oldida turgan asosiy muammo bu tekshiruv birliklari — kategoriyalarni aniqlashdir. CHunki bunday birliklar tadqiqotning maqsadi va tadqiqotchining e’tiqodi va dunyoqarashiga ko‘ra har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, kontent-analizning asoschilari X.Lassuell va B.Berelsonlar bunday birlik — ramziy birlik yoki simvollar bo‘lishi mumkin, deb hisoblashgan bo‘lsalar, boshqa amerikalik tadqiqotchi L. Lovental bunday birlik yaxlit mavzu bo‘lishi kerak deb hisoblaydi. Aslida, bunday birliklar kontent-analizda ilmiy taxmin va tadqiqotchining metodologik asoslari bilan belgilanishi kerak. SHuning uchun ham ko‘pgina tadqiqotchilarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar quyidagilar bo‘lishi mumkin deb hisoblaymiz: a) alohida iboralar yoki so‘zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, demokratiya, faollik tashabbus, hamkorlik va hokazo); b) yaxlit abzatslar, matnlar, maqolalar va shunga o‘xshashlarda ko‘tarilgan mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy qadriyatlar mavzusi va hokazo); v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, taniqli shaxslarning nomlari; g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror aniq fakt, asar (masalan, oilaviy mojarolar, O‘zbekiston Konstitutsiyasi muhokamasi, yangi yozilgan asarga o‘quvchilarning munosabati va shunga o‘xshash). Yaxshi o‘tkazilgan kontent-analiz aslida ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda juda katta ahamiyatga ega. Kontent-analiz tadqiqotchidan kattagina uquvni talab qiladi, chunki bir tomondan, u yoki bu matnni tushunish mahorati bo‘lishi kerak, ikkinchi tomondan, tadqiqot so‘ngida qo‘lga kiritilgan miqdoriy birliklarni yana qayta sifat formasiga keltirish lozim, ya’ni tushuntirib berish kerak. Shaxsning faoliyatini yo`naltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan bog`liq bo`lmagan barqaror motivlar majmui kishi shaxsning yo`naltirilganligi deb ataladi. Shaxs Yunalganligi – bu barqaror motivlar yig`indisi bo`lib, shaxs faoliyatini belgilaydi. Shaxs yo`nalganligi qiziqishlar, dunyoqarash, e’tiqod, intilish va idealda xarakterlanadi. Qiziqish – bilish ehtiyojini namoyon formasi bo`lib, u yangi faktlar bilan tanishishga, hamda borliqni aniq, chuqur va aniq aks etishiga yordam beradi. Dunyoqarash – insonning qarashlari tizimi bo`lib, unda insonni atrofdagi dunyoga munosabati va bu dunyoda o`zining o`rnini anglash, kishilarga bo`lgan munosabati hayotiy pozitsiyasi, ideallari, qadriyatlari, e’tiqodlari va printsiplari namoyon bo`ladi. E’tiqod – insonni anglangan ehtiyoji bo`lib, u faoliyatga undaydi. Ideal – bu namuna, intilishlarning eng Yuqori cho`qqisi. Intilish – birlamchi qiziqish, ehtiyojni hissiy kechirilishi, ob’ektga intilishidir. Inson o`z ehtiyojlarini qondirish uchun atrof muhit, tabiat, kishilar bilan o`zaro ta’sirga kirishadi. Ularni o`zgaradi, o`z faoliyatini yo`naltiradi. Ijtimoiy qonun-qoidalar, muhit, jamiyat talablariga rioya qilgan tarzda o`z - o`zini yo`altiradi, o`z oldiga maqsad qo`yadi, maqsadga intilish yo`lida uchraydigan kiyinchilik va to`siqlarni engib o`tishga harakat qiladi. Maqsadga yo`naltirilgan ongli faoliyatini amalga oshirishda moddiy, ma’naviy olam bilan faol tarzda muloqotga kirishadi. Ehtiyojlar asosida odamda faoliyatning motivlari, muayyan ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq ichki turtki kuchlar paydo bo`ladi. Motiv odamni faoliyatiga, faolikka yo`naltiruvchi sababdir. Shaxs inson aniq maqsad sari intiladi, muayyan ishni bajaradi, uni natijasiga ega bo`lishga, uni qo`lga kiritishga o`z-o`zini yo`naltiradi. Shaxsning faolligining yo`nalishi turli ehtiyojlar: kelib chiqishi, predmetiga ko`ra a) tabiat - inson o`zini, avlodini saqlab qolishdagi faolligi; b) madaniy-odamning insoniyat madaniyati mahsuliga bog`liq bo`lgan faoliyati; predmetiga ko`ra: v) moddiy – ovqatlanish kiyinish, uy-joy, maishiy turmush ashyolari; g) ma’naviy - ma’naviy madaniyatni o`zlashtirib olish, yaratish, o`qish, ilm, san’at, musiqa, kinofil’m, teatr va boshqalar asosida boshqariladi, amalga oshiriladi. 4. Shaxsning rivojlanishi va shakllanishida o`ziga xos sifatlar mavjud: Ekstravertsiya – inson ongni va diqqatini atrofga, tashqariga, asosan o`zi atrofida bo`layotgan narsalarga qaratilganidir. Ekstravertsiya intravertsiyaga qarshi bo`lib, intravertsiya – bu ong va inson qiziqishlarini o`ziga, o`z ichiki dunyosiga qaratilgandir. Ishonch – insonni biror bir narsaga ma’lum argument faktlarsiz qat’iyatidir. Refleksiya – shaxs ongini o`ziga qarata olish layoqatidir. Adantivlik – adantatsiyani engillashtirishga qaratilgan, organizmni moslashuvchanligi. Bu termin adantiv xulqatvor iborasi bilan qo`llanishi normal hol sifatida qabul qilinadi. Ishonuvchanlik - holat bo`lib, tez qabul qiluvchanlik, ta’sirga kishini beruvchanligi va uni psixologiyasi va xulq-atvorida ma’lum o`zgarishlarni Yuz berishiga sabab bo`ladi. Komformlilik – shaxsiy fikr, munosabat fikr va xatti-harakatga tashqi ta’siri kiritish tendentsiyasi bo`lib, bu tushunchadan foydalanishning uch modeli mavjud: a) xulqatvorda. Masalan: «guruhga qo`shilish»da, ko`pchilikka o`xshab harakat qilishga intilish; b) munosabatda, tashqaridan tadqiq o`tkazilganda, o`zgalarning bosimi yoki ta’siri natijasi bilan bog`liq bo`lgan munosabat; v) shaxs xususiyati sifatida; Ko`rinib turibdiki komformlilik – bu boshqalar fikrini tashqari holatda qabul qilib, ichkari holatda o`z fikrini to`g`riligidan qaytmaslikdir. O`z-o`ziga baho berish – psixologiyada o`z shaxsiy psixologik xususiyatlari va fazilatlar, Yutuq va kamchiliklari, shuningdek muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini baholash tushuniladi. O`z-o`ziga baho berish adekvat, Yuqori va past bo`lishi mumkin. Buni shartli ravishda: S q n (adekvat) S > n (Yuqori) S < n (past). Bunda – S - o`zo`ziga baho berish, n – imkoniyat. Shaxsda alohida e’tiborga frustratsiya xususiyati ham loyiq. Frustratsiya – shaxsni o`z muvaffaqiyatligini chuqur emotsional his qilishi bo`lib, u ilojsizlik, umidsizlik bilan namoyon bo`ladi. Frustratsiya – shaxsni agressiv yoki anatik xulq - atvori sifatida kechadi. Shu bilan birga shaxsda tolerantlik kabi xususiyat ham uchraydi. Bu shaxsni u yoki bu faktorga befarqligi yoki munosabatning mavjud emasligidir. U uch turdi namoyon bo`ladi – muvaffaqiyatsizlik, fikrlovchi munosabat, ichki bexalovatlilik va osoyishtalik. Qiziqish (lotin qiziqishidan - ma'noga ega, muhim) - insonning ob'ektga bo'lgan munosabati, u uchun qimmatli va jozibali narsaga. Psixologiyada qiziqish insonning ma'lum bir mavzuga bo'lgan faol bilim yo'nalishi sifatida tushuniladi. Qiziqish - bu shaxsning individual psixologik xususiyati bo'lib, u voqelik hodisalariga tanlab yo'naltirilganligi bilan tavsiflanadi. Qiziqish ijobiy hissiy munosabat va intellektual bilish faoliyatida namoyon bo'ladi. Faqatgina ushbu ikkita belgi mavjud bo'lganda, biz odamning u yoki bu qiziqishiga ega deb hisoblashimiz mumkin. Qiziqishlar turlicha: • Mazmuni bo'yicha (masalan, adabiyot, musiqa, texnologiya va boshqalar); • Kenglikda (ko'p qirrali yoki tor, faqat bitta ob'ektga yoki uning tomoniga qaratilgan); Chuqurlik bo'yicha (chuqur yoki Yuzaki); • Davomiyligi bo'yicha (barqaror va beqaror). Inson hayotida qiziqishlarning ahamiyati katta: ular bilimlarni egallashga undaydi, dunyoqarashini kengaytiradi, qiyinchilik va to'siqlarni engishga yordam beradi. Manfaatlarning barqarorligi, insonning ushbu manfaatlarni qondirish yo'lidagi qiyinchiliklarni engib chiqishi bilan baholanadi. Misol uchun, agar biologiyani yaxshi ko'radigan va tegishli to'garakda qatnashadigan talaba biologiyaga oid juda qiziq bo'lgan maqolani chet tilidan u yaxshi gapira olmaydigan tarjima qilish zarurati bilan duch kelsa, bunga rozi bo'ladi va buni amalga oshiradi, demak uning qiziqishi shubhasiz barqaror. Qiziqish haqiqiy biznesda shakllanadi: siz sinab ko'rmaguningizcha, bu sizniki yoki yo'qligini tushunolmaysiz. Shu sababli, o'zingizni turli xil mashg'ulotlar turlarida (sport, adabiyot, san'at, fan) maktab to'garaklari va seksiyalarida, musiqa maktablarida va hokazolarda mumkin bo'lgan darajada va darajada sinab ko'rishga harakat qiling. Qiziqishlar, agar rivojlanmagan bo'lsa, tez orada zaiflashishi yoki butunlay yo'q bo'lib ketishi mumkin. Mavzuni chuqur va tizimli o'rganish bilan qiziqishlar birlashtirilib, asta-sekin barqarorlashishi mumkin. Bunday qiziqishlar ko'pincha moyillikka aylanadi. Ma'lumotnoma adabiyotida “qiziqish” tushunchasi quyidagicha ko'rib chiqiladi: “birovga yoki muhim narsaga nisbatan uyg'otilgan e'tibor,unga foydali yoki unga foydalidek tuYuladigabiron bir narsaga alohida e'tibor berish, mohiyatini anglash, o'rganish, nimanidir anglash istagi, diqqakimgadir yoki nimagadir ko'rsatilgan e’tibor” . Falsafiy adabiyotlarda "qiziqish" tushunchasi quyidagicha talqin etiladi,ijtimoiy harakatlar, voqealar, Yutuqlar uchun haqiqiy sabab, fikrlar, g'oyalar va boshqalar - ushbu harakatlarda ishtirok etadigashaxslar, ijtimoiy guruhlar, sinflar shaxs, oila uchun zarur bo'lgan ob'ektiv ahamiyatga ega bo'lgatushuncha, umuman kollektiv, sinf, millat, jamiyat shaxslar, ijtimoiy jamoalar (sinf, millat, ularninijtimoiy xulq-atvorini belgilaydigan professional guruh) Demak, falsafada qiziqishning sababi muhinarsa sifatida qaraladi shaxsni (guruhni, jamoani yoki umuman jamiyatni) majburiyat qilishga undahissiy ranglarni sozlash, har qanday narsaga e'tibor bering faoliyat yoki unga nisbatan ijobiy munosabtufayli Yuzaga kelgan har qanday ob'ektga mavzu (BE Varshava, LS Vygodskiy [8]); narsalar vhodisalarga hissiy jihatdan boy selektiv munosabat voqelik (ND Levitov, S.L.Rubinshteyn [22, s.256]diqqatni ob'ektga, maqsadga, natijaga o'zboshimchalik bilan va doimiy ravishda yo'naltirish sub'ektravishda shaxs tomonidan mavjud deb hisoblanadigan faoliyat u muhim yoki chuqur ma'noga ega (VJmurov [12, 315-bet]); insonning hayotiy ahamiyati tufayli ob'ektga tanlangan munosabati va hissjozibadorligi (V.V.Bogoslovskiy, A.G. Kovalev, A.A. Stepanov) Shunday qilib, psixologiyada qiziqish ehtiyoj sifatida qaraladi, harakatga keltiruvchi kuchlar bo'lgashaxsga yo'nalish, hissiy munosabat xulq-atvor.O'rganildi Yu.N. Kazakov va G.K. Zolotarev quyidatasnifni taklif qiladi qiziqishlar [19, 60-bet]: Aloqa mazmuni bo'yicha: - moddiy qiziqishlar (uy-joy sharoitlarini xohlashda namoyon bo'ladi, gastronomik mahsulotlar, kiyim-kechak va boshqalar); - ma'naviy qiziqishlar (matematika, fizika, kimyo va boshqa sohalarga oid bilim qiziqishlari) va boshqalar, adabiyotga va turli xil san'at turlari (musiqa, rasm, teatr), shaxsiyat rivojlanishining Yuqori darajasini tavsiflovchi); - jamoat qiziqishlari (tashkiliy faoliyat). Yo'nalish bo'yicha: - keng qiziqishlar (asosiy mavjud bo'lgan turli xil qiziqishlar, markaziy qiziqish); - tor qiziqishlar (cheklangan va izolyatsiya qilingan bir yoki ikkitaning mavjudligi qolgan narsalarga to'liq befarqlik bilan qiziqishlar); - chuqur qiziqishlar (ob'ektni umuman o'rganish zarurati tafsilotlar va nozikliklar); - Yuzaki qiziqishlar (hodisa Yuzasida siljish va qiziqish yo'q ob'ektga haqiqiy uchun). - barqaror qiziqishlar (uzoq vaqt davom etadi, muhim rol o'ynaydi) inson hayoti va faoliyati va nisbatan barqaror uning shaxsiyatining xususiyatlari); - beqaror qiziqishlar (nisbatan qisqa muddatli: tezda paydo bo'ladi va tez yo'qoladi). Natija samaradorlik darajasi bo'yicha: - passiv qiziqishlar (odam cheklangan bo'lsa, tafakkur qiziqishlari qiziqish ob'ektini idrok etish); - faol qiziqishlar (inson cheklanmagan hollarda samarali qiziqish tafakkur, lekin qiziqish ob'ektinegallash maqsadida harakat qiladi). V.G.Ivanov. Haqiqat ob'ektlari va faoliyat turlarini asos qilib olib,tadqiqotchi quyidagi qiziqiturlarini belgilaydi: Professional (shaxsning ma'lum narsaga ijobiy munosabati kasb-hunar, bu uni boshqalar qatoridan ajratish va ko'proq o'rganishga intilishdan iboratu haqida); Ijtimoiy-siyosiy (institutsional va. tanlangan mun iyosatning ijtimoiy sub'ektlari ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga, voqealarga va hodisalar, ularning siyosiy faoliyatining haqiqiy sababi ba'zi bir dunyoqarash tamoyillari, e'tiqodlari va munosabatlari); Intellektual (insonning aqliy va ma'naviy rivojlanishiga bo'lgan ehtiyoji, atrofdagi dunyoni bilishda); Estetik (shaxsning o'zgarishga bo'lgan ehtiyoji (takomillashtirish) atrofdagi haqiqat); Sport (Har qanday sport turi va Yutuqlari bilan shug'ullanish zaruriyati ba'zi sport natijalari) Professional qiziqishlar- shaxsning ma'lum bir kasb-hunarga ijobiy munosabati va uni boshqa kasblar qatoridan ajratish va ko'proq o'rganishga intilishdan iborat; Shunday qilib, psixologiya va pedagogika bo'yicha adabiyotlarda professional qiziqish aqliy xususiyatlar va holatlarning murakkab majmuasi sifatida qaraladi, shu jumladan selektiv bilim, hissiy va irodaviy faoliyat,tanlangan yoki tanlangan kasbiy faoliyatga yo'naltirilgan Kasbiy qiziqish "tanlangan bilimda, hissiy, irodaviy faoliyat ", - deb hisoblaydi E.N. Zemlyanskaya L.A. Jovaysha mana shunday professional qiziqish tarkibida ajralib turadi kabi tarkibiy qismlar: qiziqish, ijobiy hissiy munosabat ma'lum bir mavzu, ixtiyoriy ravishda ma'lum bir faoliyat sohasiga nisbatan ijtimoiy munosabat qiziqish sohasida harakat qilish uchun harakat, o'rganish zarurati kasbiy bilim va ko'nikmalar, kasbiy rivojlanish zarurati A.V. Mordovskaya xulosaga keladi uchta tarkibiy qismdan iborat bo'lgan professional qiziqishnituzilishi -kognitiv, hissiy va irodali - samarali pozitsiyani aks ettirmaydi kasbiy faoliyatni o'zlashtirishtalabalar. O'zining tadqiqotlarida u to'rt tarkibiy qismni o'z ichiga olgan tuzilmani ko'rib chiqadi: bilihissiy, kuchli irodali va muhtojlik faoliyati. U sharhlaydi professional qiziqish "sifatida hissiy rang ijobva bilan bog'liq bo'lgan maktab o'quvchilarining ma'lum bir kasbga tanlangan munosabati kuchli irodmunosabat bilan tavsiflangan bilim va ko'nikmalarni kengaytirish istagi uni o'zlashtirish, faol faoliyzarurligi " Bilish jarayonlari va qiziqishlarning uzviy bog’likligi Qiziqish shaxsning muayyan voqelikdagi, muayyan vaziyatdagi turli narsa va hodisalarga tanlab munosabatda bo’lishida , insonning o ‘ziga xos qaror qabul qilishida, o‘zini o'zi nazorat eta bilishida, maqsadga intilishida, Yuzaga kelgan obyektiv va subyektiv to ‘siqlarni yengishida ifodalanadi. Psixologiya fanining ko’zga ko’ringan olimlarining ta’limoticha, qiziqish odamlarning ehtiyojlari negizida yaqqol ijtimoiy tarixiy shart-sharoitda, vaziyatda Yuzaga keladi, shakllanadi, barqarorlashib boradi hamda ularning shaxsiy turmush sharoiti va faoliyatida, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishi singari omillarda gavdalanadi. Umumiy talqinlarga asoslanib mulohaza bildiriladigan bo‘lsa, qiziqish alohida jarayon , ammo ma’lum psixologik funksiya emas, chunki u his-tuyg‘u, iroda, ong, qolaversa jamiyki psixik holatlar, hodisa va ichki kechinmalarni o‘zida mujassamlashtirgan murakkab tizimli ruhiy voqelikdir. Qiziqish psixologik mohiyatining dastlabki ko’krinishi — bu uni odamlar tomonidan anglab yetishi yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mahsulini, uning oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina obyektiv borliqdagi narsa va hodisalarga ongli, tanlab munosabatda bo’ladi. Lekin bu voqelikni anglash, tushunish insonda birdaniga sodir bo’lmaydi, balki muayyan vaqt davomida unda bilish jarayonlari, shaxsiy fazilatlari individual-tipologik xususiyatlar rivojlanishi tufayli Yuzaga keladi. Shuni t a ’kidlash joizki, qiziqish psixologik mohiyatining namoyon bo’lishida aqliy jarayonlar muhim o ‘rinda turishi hodisasining qayd qilinishi u faqat intellektdan tashkil topadi, degan m a ’noni anglatmaydi, albatta. Shu bois, qiziqish psixologik mohiyatining ikkinchi ko'rinishi — uning his-tuyg'ular, emotsional holatlar bilan uyg'unlashgan, mujassamlashgan tarzda ifodalanishidadir. Ma'lumki, his-tuyg’ular, shuningdek, emotsional holatlar (emotsional ton, kayfiyat, shijoat, ehtiros va boshqalar) shaxsning borliqdagi aniq voqelikka, narsa va hodisalarga, muayyan faoliyatga intilishini, sa’y -harakatlarini kuchaytiradi, jadallashtiradi, safarbarlikni obyektga yo'naltiradi. Inson o‘z shaxsiy qiziqishini qondirgandan keyingina unda yoqimli his-tuyg'uiar uyg’lonadi, ruhiy qoniqish, o‘z navbatida, lazzatlanish (praksik) hissi vujudga keladi. Qiziqishni psixologik mohiyatining uchinchi ko’rinishi — bu uning iroda sifatlari, iroda akti bilan umumlashgan tarzda vujudga kelishidir. Irodaviy zo‘r berish, muayyan qaror bo'yicha intilish, ba’zi qiyinchiliklarni yengish, mustaqillik namoyon qilish qiziqishni qaror toptiradi, shaxsni maqsad sari yetaklaydi. Qiziqishni psixologik mohiyatining to‘rtinchi ko‘rinishi — bu uning oliy n e rv fa oliyati xususiyatlari v a temperament tiplari bilan birga, mujassamlashgan holda namoyon bo’lishidir. Qiziqishlar va kasb tanlash Har qanday kasb qiziqishlarga talab qo'yadi: ba'zi hollarda bu yangi narsaga, boshqalarda - amaliy faoliyatga, mehnat jarayoniga yoki uning natijasiga qiziqish . Kasb tanlashga kelsak, qiziqishlar - bu ma'lum bir ish sohasiga ijobiy munosabat, bu yo'nalishdagi bilimga va faoliyatga intilish. Qiziqishlarning mazmuni va mohiyati inson motivlari va ehtiyojlari bilan bevosita bog'liqdir. Qiziqish qobiliyati temperament xususiyatlari bilan bog'liq: melankolik va flegmatik odamlar orasida qiziqishlar barqarorroq va chuqurroqdir. Ammo xolerik va sanguine odamlar kengroq manfaatlarga ega. Ba'zan biz: "Qiziqarli kitobmi?" yoki "Qiziqarli filmmi?" Biroq, bu mantiq nuqtai nazaridan mos kelmaydigan iboralar, chunki qiziqish narsa (kitob, film va boshqalar) ning mulki emas, balki odamning mulki hisoblanadi. Biror kishiga biron bir kitob qiziq tuYulishi mumkin, boshqasiga esa yoqmasligi mumkin. Hech qanday qiziq bo'lmagan narsalar yo'q, ularga qiziqmaydigan odamlar bor. Va turli odamlarning manfaatlari bir xil emas.