1. Персонални бошқариш тамойиллари ва услублари Персонални бошқариш хизмати вазифа ва функциялари Персонални бошқаришнинг чет эл тажрибалари

Функциявий-қиймат тахлили, пировард натижа нуқтаи назаридан, энг кам харажат талаб қилинадиган, энг самарали усулни аниқлашни кўзда тутади.
Бош таркиб усули битта кўрсаткич (таркиб)да унлаб кўрсаткичлар хусусиятларини акс эттиради.
Баланс усули балансли таққослаш имконини беради.
Тажриба усули ўхшаш тизимдаги тажрибадан фойдаланишни кўзлайди.
Ўхшашлик усули иқтисодий-ташкилий кўрсаткичлари ўхшаш бўлган тизим билан солиштиришга асосланган.
Ижодий кенгашлар усули персонални бошқаришни ривожлантириш йўналишларини жамоа холда мухокама этишга қаратилган.
Жамоа ён дафтари (ғоялар банки) усули хар бир эксперт томонидан билдирилган фикрни жамоа мухокамасига қўйишни англатади.
Назорат саволлари усулида аввалдан тайёрлаб қўйилган саволлар орқали олдинда турган вазифаларни ижодий хал этишни фаоллаштиришга қаратилган.
Морфологик тахлил персонални бошқариш айрим функцияларини амалга ошириш учун хамма таклифлардан энг мақбулини танлаб олишга қаратилган.
Персонал билан сухбатлашиш (интервью олиш) иш жараёнини тахлил этиш учун зарур ахборот олишга қаратилган.
Сўроқнома — энг кам харажат талаб этадиган усул бўлиб, персоналнинг фикр-мулохазаларини сўроқномалар орқали ўрганишни кўзда тутади.
Фаол кузатув — иш вақтини хронометраж қилиш мақсадига қаратилган.
Персонал тўғрисида кенг кўламли ахборот тўплашга қаратилган юқоридаги барча услублардан турли шаклларда фойдаланиш мумкин. Аммо, бу услублардан фойдаланишда албатта, қуйидаги тамойилларга риоя қилиш керак:
1. Мувофиқлаштириш, меъёрлаш, маъмурий чоралар (рахбарлик ваколатларидан фойдаланиш), йўриқнома, рухсат бериш.
2. Иқтисодий рағбатлантириш, мукофотлаш, фойда тақсимотида иштирок, ижтимоий тўловлар, молиялаш, персонал учун харажатларни тахлил этиш, иқтисодий мезонларга қараб бахолаш, кредитлаш.
3. Персонал маркетинги, мехнат фаолиятини ташкил этиш, режалаштириш, прогнозлаш, мавжуд, тарихан таркиб топган кадрлар бошқармаси тизимини тахлил этиш.
4. Ижтимоий-психологик қизиқтириш, ишонтириш, тарбиялаш, амалий ва шахсий хислатларини бахолаш, аттестациядан ўтказиш, ижтимоий масалалар, можаролар ва танглик холатларни хал этиш, мослаштириш, касбга йўналтириш, шахсийлаштириш.
5. Хуқуқий-профессионал химоя, шартномалар тузиш ва уларга амал қилинишини текшириш, хуқуқий рухсат бериш ва мувофиқлаштириш.
Умуман олганда персонални ўрганишнинг замонавий услублари, бирлигидан, ходимлар салохиятини аниқлаш учун уларнинг шахсий хислатлари ва қобилиятларини, иккинчи томондан корхона (фирма)ни ривожлантириш истиқболлари хамда иш фаолиятининг янги йўналишларини хисобга олган холда персоналга қуйиладиган миқдор ва сифат талабларини ўрганишни талаб қилади.
Персонални бошқаришнинг „юқоридан қуйига" тизими кадрларни танлаш, бахолаш, рағбатлантириш ва ривожлантириш бўйича қарор қабул қилишни марказлаштиради. Бошқарувнинг „қуйидан юқорига" тизими эса қарор қабул қилишни барча даражалар бўйича тақсимлайди.
Персонални бошқаришни ташкил этишда ижро масъулияти гурухга ёки шахсга юклатилиши мухим ахамиятга эгадир.
Ишлаб чиқариш топширигини гурух билан ижро этиш тизими персонални танлашда ижтимоий ўзаро мувофиқликка алохида эътибор қаратилишини талаб қилади.
5.2. Персонални бошқариш хизмати вазифа ва функциялари
Персонални бошқариш муайян, аниқ мақсадга йўналтирилган чора-тадбирларни кўриш жараёнида амалга оширилади. Бу жараён қуйидагиларни кўзда тутади (4.9- расм):
— персонал билан ишлашнинг мақсадлари ва асосий йўналиш­ларини аниқлаш;
— қўйилган мақсадга эришишнинг восита, шакл ва услубларини аниқлаш;
— қабул қилинган қарорлар ижросини таъминлаш бўйича ишларни ташкил этиш;
— белгиланган тадбирлар бажарилишини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш;
— персонал билан ишлашни мунтазам такомиллаштириб бориш.
Корхона ишлаб чиқаришининг умумий стратегияси мавжуд бўлган тақдирдагина персонални бошқариш функцияларига аниқлик киритиш имкони бўлади.
Персонални бошқариш стратегияси билан тадбиркорлик стратегиясини мувофиқлаштириш бошқарувнинг асосий функцияларини қамраб олади ва қуйидагилардан иборат бўлади:
— ишлаб чиқариш мақсадларига муваффақиятли эришиш учун корхона персоналини танлаш, ёллаш ва шакллантириш;
— персонални бахолаш;
— ташкилий тузилмани ривожлантириш хамда корхонада хар бир ходим ижодий фаоллигини намоён этишга ёрдам берадиган маънавий мухитни яратиш;

— ходимлар салохиятидан имкон борича яхши фойдаланиш, мазкур салохиятни рағбатлантириш;
— корхонанинг хар бир ходим олдидаги ижтимоий масъулияти кафолатини таъминлаш.
Амалий жихатдан персонални бошқаришнинг қуйидаги асосий функцияларини ажратиб кўрсатиш мумкин:
— ўз фирмаси стратегик ва тактик мақсадларини, буларни амалга ошириш йўлларини аниқ билиш;
— олдини олиш чораларини кўриш учун мехнат бозори ва ўз жамоасидаги ахволни башорат қилиш;
— мавжуд кадрлар салохиятини тахлил қилиш ва истиқболни кўзлаган холда бу салохиятни ривожлантиришни режалаштириш;
— персонални қизиқтириш, кадрларни бахолаш ва ўқитиш, жорий этилган янгиликларга ходимлар кўникишига кўмаклашиш, жамоада ижтимоий қулай мухитни яратиш, ходимларнинг психологик жихатдан ўзаро бир-бирларига мос келишлари масалаларини хал этиш ва бошқалардир. Бу ўринда персонал билан ишлашда анъанавий вазифалар хам сақланиб қолишини таъкидлаш лозим.
Персонални бошқариш назариясида, одатда, саккизта асосий функцияни бажаради. Булар:
1) персоналга эхтиёжларни режалаштириш;
2) персонални танлаш;
3) персонални ёллаш;
4) персонални ривожлантириш;
5) персонални йўналтириш;
6) мартаба;
7) персонални бахолаш;
8) персонални рағбатлантириш.
Бугунги иқтисодиётда ушбу функциялар амал қилиши хақида кейинги бобларда батафсил баён этилади.
Корхона персоналини бошқаришнинг ташкилий тузилмаси ушбу корхонада таркиб топган фаолият тури, вазифалар тақсимотига боғлиқдир. Корхонада мехнатни ташкил этишнинг турли шакллари — пудрат, бригада, вахта усуллари бўлиши мумкин.
Мутахассислар персонални бошқаришнинг бир неча ташкилий тузилмалари мавжудлигини кўрсатадилар. Уларнинг хар бири бу масалага ёндашув тамойилини ифода этади.
Персонални бошқаришнинг умум эътироф этилаётган уч — оддий, линияли (чизиқли) ва функцияли ташкилий тузилмаси мавжуд.
Персонални бошқаришнинг оддий ташкилий тузилмаси икки даражали тузилма бўлиб, кичик корхона ёки йирик компания ва фирмаларнинг турли бўлим ва филиалларига хосдир. Бундай тизимда юқори (рахбар) ва қуйи (ижрочи) даража мавжуддир.
Бу усул ишлаб чиқаришда бир турдаги ишларни бажаришда, персонал ихтисосликлари бўйича табақалаштирилмайдиган шароитларда қўл келади. Ўртача ва йирик компания ва фирмаларда персонални бошқаришнинг линияли (чизиқли) ташкилий тузилмаси, одатда, бу корхоналарнинг қуйи бўғинлари (гурухлар, бригадалар, бўлимлар)да самара келтиради. Ишлаб чиқариш ихтисослаштирила бошланиши билан бошқа ташкилий тузилмаларга ўтиш зарурати туғилаади.
Ушбу тузилмада тез қарор қабул қилиш, ташқи мухитдаги ўзгаришларга қараб, шошилинч чоралар кўриш, персонални қизиқтириш ва улар фаолияти устидан назорат қилиш учуй норасмий ёндашиш имкониятлари катта. Бу корхонага муайян афзалликлар туғдиради. Шу билан бирга, оддий ташкилий тузилма рахбарининг волюнтаризмга берилиш эхтимоллари бор. Айни вақтда, бу тузилмага рахбар кундалик ишлар билан ўралашиб қолиб, истиқболли масалаларни хал қилиш имкониятлари кескин чеклаб қўйилади.
Персонални бошқаришнинг чизиқли ташкилий тузилмаси (4.10-расм) ишда нисбатан мустақилликни, алоқаларнинг юқоридан пастга (вертикал) бўлиши, ўз-ўзини бошқариш имкониятлари берилиши билан ажралиб туради. Шунинг учуй улар қуйи ишлаб чиқариш бўғинлари, оилавий ва хусусий тадбиркорликда кенг қўлланилади.
Персонални бошқаришнинг функцияли-ташкилий тузилмаси мехнатнинг функционал тақсимоти ва функционал ихтисослашишга асосланган ишлаб чиқаришлар учуй мўлжалланган (4.11- расм). Бу энг кўп учрайдиган ташкилий тузилма хисобланади. Корхонада айрим функциялар (масалан, мутахассисларни ишга қабул қилишни режалаштириш, мехнатга хақ тўлаш ва тариф сиёсати, ижтимоий ривожланиш) ташкилий жидатдан шаклланиши билан мазкур тузилмаларни ягона тизимга боғловчи ва бўйсуниш тартибини белгиловчи персонални бошқаришнинг ташкилий тузилмаси таркиб топади.


Персонални бошқаришнинг функцияли-ташкилий тузилмаси олий рахбариятга асосий диққат-эътиборни стратегик масалаларга қаратиш, ихтисослаштириш хисобига ишлаб чиқаришда юксак самарадорликка эришиш учун қулай имкониятлар яратиб беради.
Анъанавий ташкилий тузилмалардан янги турдаги ташкилий тузилмаларга ўтиш барча ходимлар мехнат фаолиятини бошқариш тизимини қайта қуриш заруриятини туғдиради. Кўп функцияли команда ёки гурух ана шундай тизимнинг асосини ташкил этиб, ушбу командалар ва гypyxлap зиммасига барча истеъмолчилар эхтиёжларини ва бозор талабларини қондириш вазифаси юклатилади.
Персонални бошқаришнинг матрицали ташкилий тузилмаси (4.12-расм) компания ёки фирма жамоаси аъзолари мехнат жараёнидан тўла қониқиш хосил қилишлари учун шарт-шароитлар яратиш мақсадини кўзлайди.
Персонални бошқаришнинг(матрицали) гурухли ташкилий тузилмасининг ижобий томонлари билан бирга, ўз камчиликларига хам эга. Бундай тузилмада гурухлар амалда барқарор бўлмайди, улардан интенсив фойдаланиш гурух, аъзоларини доимий иш ўринларидан

махрум этади. Бундан ташқари, бундай гурухларда менежерларнинг персонал билан шуғулланиши мураккаблашади, рахбар ва мутахассисларнинг тез-тез алмашиб туриши эса назоратни бўшаштириб юборади.
Персонални бошқаришнинг у ёки бу шаклини танлаш бир қатор омилларга боғлиқ.
Улар орасида энг ахамиятлилари қуйидагилардир:
— фаолият миқёси ва хилма-хиллиги;
— корхонанинг ташкилий-хуқуқий шакли;
— технология тури;
— рахбарлар ва ходимлар томонидан корхонага муносабат;
— ички мухит динамикаси;
— персонални бошқариш стратегияси.
Персонални бошқаришнинг ташкилий тузилмаси корхона катта-кичиклигига мос келиши ва мураккаб бўлмаслиги лозим. Бу бизнес учун жуда мухимдир. Хусусан, корхона унча катта бўлмаса ва рахбарнинг ўзи персонал фаолиятига рахбарлик қила олса, оддий ташкилий тузилма қўлланилади.
Агар персонал сони ортиб, рахбар бир ўзи уларни бошқаришга қодир бўлмай қолса ёки ишлаб чиқаришда айрим ихтисослашган фаолият турлари вужудга келса, чизиқли ёки функцияли ташкилий тузилмага ўтишга тўғри келинади.
Корхонанинг ташкилий-хуқуқий шакли хам худди шундай ўзгаришларни тақозо этади. Бу шакл қанчалик мураккаб бўлса, персонални бошқаришнинг ташкилий тузилмаси хам шунчалик кўп даража ва бўлинмаларга эга бўлади.