1. Pedagogika fanining predmeti va uning asosiy tushunchalari

I.P.Podlasiy tasnifi bo‘yicha:
Tarbiya va ijtimoiy tizimlarning aloqadorligi: aniq tarixiy sharoitlardagi tarbiya xarakteri jamiyatning ehtiyojlari, iqtisodiy, milliy-madaniy o‘ziga xosliklari bilan aniqlanadi.
Ta’lim va tarbiya orasidagi: bu jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligini, ularning ko‘ptomonlama o‘zaro ta’sirini, birligini belgilab beruvchi aloqadorlik.
Tarbiya va faoliyatning aloqadorligi: tarbiyalash - faoliyatning turli turlariga tarbiyalanuvchilarni jalb etish demakdir.
Tarbiya va shaxs faolligining aloqadorligi: agar uning ob’ekti(shaxs) bir paytning o‘zida subyekti sifatida aks etsa, tarbiya muvafaqqiyatli amalga oshadi, ya’ni shaxs o‘zining faol xulq- atvorini, shaxsiy erkinligini, mustaqilligini, faoliyatdagi ehtiyojini namoyon etadi.
Tarbiya va muloqotning aloqadorligi: tarbiya jarayoni har doim odamlar - o‘qituvchilar va ta’lim oluvchilarning o‘zaro harakatida kechadi.
Bola tarbiyasi muvafaqqiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri shaxslararo aloqalarning intensivligi va boyligiga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik jarayonning dinamik qonuniyati - ta’lim oluvchining keyingi barcha muvafaqqiyatlarining qimmati uning dastlabki bosqichlardagi muvafaqqiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik jarayonda shaxsning rivojlanishi qonuniyati - shaxs rivoji darajasi va sur’ati: irsiyat; tarbiya va ta’lim muhiti; pedagogik ta’sir etish usul va vositalarining qo‘llanishiga bog‘liq bo‘ladi.
O‘quv-tarbiya jarayonini boshqarish qonuniyati - pedagogik ta’sirning samaradorligi: ta’lim oluvchilar va pedagoglar orasidagi qayta aloqalarning intensivligi; ta’lim oluvchilarga ko‘rsatiladigan korrektsiyali ta’sirlarning asoslanganligi hamda xarakteri, qimmatiga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik jarayonda hissiyot, mantiqiylik va amaliyotning birligi qonuniyati - o‘quv-tarbiya jarayonining samaradorligi: hissiy idrokning sifati va intensivligi; idrok etilganning mantiqiy anglanishi; anglanganning amaliy qo‘llanilishiga bog‘liq bo‘ladi.
Tashqi(pedagogik) va ichki(bilish) faoliyatning birligi qonuniyati pedagogik jarayonning samaradorligi: pedagogik faoliyatning sifati; tarbiyalanuvchilarning shaxsiy o‘quv-tarbiyaviy faoliyatining sifatini shart qilib qo‘yadi.
M. Kodjaspirov bo‘yicha:
Ijtimoiy shart-sharoitlar bilan shartlanganlik qonuniyati: ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlarga bog‘liqligi.
Inson tabiati bilan bog‘langanlik qonuniyati: shaxsni shakllantirishda muloqot va faoliyatning hal qiluvchilik roli; ta’lim va tarbiyaning ta’limoluvchilarning yosh va individual o‘ziga xosliklariga bog‘liqligi.
Tarbiviy jarayon mohiyatining shartlanganlik qonuniyati: tarbiya, o‘qitish, ma’lumot va shaxs rivoji jarayonlarining o‘zaro bog‘liqligi; o‘quv-tarbiyaviy jarayonda shaxs va ijtimoiy guruhlarning o‘zaro aloqasi.
M.Kodjaspirovning mazkur tasnifi Yu.K.Babanskiyning tasnfiga juda yaqin. Yaxlit pedagogik jarayonning qonuniyatlari, aynan akademik Yu.K.Babanskiy tomonidan sodda va tushunarli ochib berilgan:
Ta’lim va tarbiya jamiyatning ehtiyojlari va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlariga bog‘liq holda amalga oshadi.
Tarbiya, o‘ qitish, ma’ lumot va rivojlanishning o‘ zaro bog‘ liqligi qonuniyati.
Tarbiya va o‘zini-o‘zi tarbiyalashning birligi qonuniyati.
Ta’lim va tarbiya jarayonida muloqotning hal qiluvchilik roli qonuniyati.
Pedagogik jarayonda ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish.
Pedagogik jarayonda jamoa va shaxsning o‘zaro aloqadorlik qonuniyati.
Pedagogik jarayon vazifalari, shakllari, metodlarining o‘zaro aloqadorlik qonuniyati.
Yaxlit pedagogik jarayon tamoyillari. Yaxlit pedagogik jarayon qonuniyatlari singari tamoyillari masalasida ham turli qarashlar mavjud. Hatto ba’zi pedagoglar ularni qonuniyat sifatida e’tirof etishga moyildirlar. Biroq yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, qonuniyatlar ob’ yektiv, eng muhim, barqaror, o‘ zgarishdagi, shu bilan birga, aniq sharoitlardagi harakatni ifoda etadi. Pedagogik jarayon qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayyan muhim talablar kelib chiqadiki, buni tamoyillar(prinsiplar) deb ataymiz.
Pedagogik jarayon qonuniyatlari asosida uni samarali tashkil qilishga nisbatan
muayyan qo‘yiladigan muhim talablar tamoyillar deb ataladi.
Yaxlit pedagogik jarayon tamoyillarining ham hozirgacha turli tasniflari adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Agar ularni sinchiklab o‘rganib chiqilsa, tasniflarning bir-biriga yaqinligini ko‘rish mumkin. Shu sababli biz quyida ko‘pchilik tomonidan tushunarli deb topilgan ikkita (Yu.K.Babanskiy, B.T.Lixachev) tasnifini keltirib o‘tishni ma’qul deb topdik.
Yaxlit pedagogik jarayon tamoyillarining Yu.K.Babanskiy bo‘yicha tasnifi:

• 
  pedagogik jarayonning maqsadga yo‘naltirilganligi;
  
• 
  ta’lim va tarbiya mazmunining ilmiyligi;
  
• 
  ta’limoluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish, tushunarlilik;
  
• 
  tizimlilik va ketma-ketlik;
  
• 
  onglilik, faollik, tashabbuskorlik, ta’lim oluvchilarning ijod- korligi;
  
• 
  ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy foydali, ishlab chiqarish mehnati bilan aloqasi;
  
• 
  ta’lim va tarbiyaning jamoaviy xarakteri;
  
• 
  ko‘rgazmalilik;
  
• 
  ongli talabchanlik bilan birgalikda ta’lim oluvchi shaxsini hurmat qilish;
  
• 
  ta’lim va tarbiyaning qo‘lay metod, shakl va vositalarini tanlab olish;
  
• 
  sababiylik, onglilik hamda ta’lim, tarbiya va rivojlanishining amaliy natijalari;
  
• 
  tarbiyaga kompleks yondashuv.
  

B.T.Lixachev tasnifi:

• 
  o‘quv-tarbiya jarayonining ijtimoiy-qadriyatli maqsadga yo‘nalganligi;
  
• 
  ta’lim oluvchilar faoliyatining turli turlarining o‘zaro harakatini tashkil etishga kompleks yondashuvni amalga oshirilishi;
  
• 
  butun o‘quv-tarbiyaviy ishlarning hayot bilan bog‘ liqligi;
  
• 
  ta’lim va tarbiya jarayonida har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish, jamoada ta’lim va tarbiya;
  
• 
  ta’limoluvchilarga talabchanlik va hurmatning birligi;
  
• 
  ta’lim oluvchilar hayotiga rahbarlik qilishda ularning tashabbuskorliklarini hasobga olish;
  
• 
  barcha ta’limoluvchilar hayotini estetizatsiyalash;
  
• 
  ta’limva tarbiyaning boshqaruvchilik roli;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning bilish, mehnat va boshqa faoliyatlarini rag‘batlantirishni hisobga olish, ularda ishga bevosita qiziqish uyg‘otish orqali axloqiy-irodaviy kuchini faollashtirish;
  
• 
  ta’lim oluvchilarda barcha turdagi fikrlashni rivojlanishini hisobga olish, ketma-ketlik va tizimlilik;
  
• 
  ko‘rgazmalilik;
  
• 
  tushunarlilik;
  
• 
  sababiylik.
  

Umuman olganda, yagona pedagogik jarayon va uning tarkibiy qismlarining umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligiga xizmat qiladi.


7. Yaxlit pedagogik jarayonning bosqichlari. Bilimlarni o‘zlashtirish jarayonining tuzilishi. O‘quvchilar o‘quv idrok etish faoliyatlarini boshqarishga o‘rganib olish uchun bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni tuzilishini yaxshi tasavvur etish, o‘quvchilar tomonidan bilimlarning egallash bosqichlarini bilishi zarur:

• 
  idrok etish.
  
• 
  o‘quv materialini anglab yetish.
  
• 
  mustahkamlash.
  
• 
  amaliv faoliyatida bilimlarini qo‘llash.
  

Birinchi bosqich - idrok etish hisoblanadi. Psixologiyadan ma`lumki, idrok etish aniq maqsadga yo‘naltirilgan anglash jarayoni bo‘lib, u tanlash xususiyatiga ega. Shuning uchun birinchi navbatda o‘quvchilarga mavzuni, ya`ni, ularning nimani o‘rganishlari (masalani qo‘yish)ni tushuntirib berish kerak. Shu asosida o‘quv materiali bilan dastlabki tanishish amalga oshiriladi. U haqiqiy mavjud yoki hayoliy predmet, hodisa, vaziyatlarni kuzatish, mumkin bo‘lgan tajribalarni o‘tkazishdan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqich o‘quvchi qaysi hodisa va voqealarni, predmetlarni o‘rganish haqida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lganida va o‘quv masalasini tushunib yetganda yakunlanadi.
Ikkinchi bosqich - o‘quv materialini anglab vetish. U ma`lumotlaming nazariy jihatlarini ajratib olish va analiz qilishdan iborat. Bunda asosiy mazmunni to‘ish, tushunchani ajratib olish, ularning belgilarini asoslab berish, tushuntirish materialining xususiyatini aniqlab olish, misollar va tushuntiruvchi dalillar to‘plamini o‘rganib chiqish kerak. Bu vaziyatda bilimlar o‘rtasidagi tizimlilik muhim ahamiyatga ega. Unda o‘quvchi eng asosiy ikkinchi darajali hamda qo‘shimcha, tushuntiruvchi elementlarni ajratib ko‘rsatsin. O‘quvchi o‘quv masalasini yechish usulini tushunsa, bilimlar o‘rtasidagi tizimni tushunib yetsa ushbu bosqich yakunlangan sanaladi.
Uchinchi bosqich - eslab qolish va mustahkamlash. Bu bosqich o‘zlashtirilgan bilimlarini uzoq vaqt davomida saqlab qolishdan iborat. Unda idrok etish faoliyati ko‘proq mashqlar, mustaqil reproduktiv va ijodiy masalalar xususiyatiga ega bo‘ladi. Nazariy material, tushuncha, qoida, isbotlar turli xil mashqlarda takrorlanadi. O‘qituvchi o‘quvchilar to‘shiriqlarni tushunib bajarishlarini kuzatib borishi kerak. Ular matnlarni mexanik ko‘chirib olishlari, topshiriqlarni bajarishlari, qoida va tushunchalarni chuqur anglab yetmay bajarishlari mumkin. Bosqich yakunida o‘quvqhilar nazariy materiallarni biladilar va ulardan mashqlarni bajarish, masalani yechish, teoremani isbotlashda foydalanishni biladilar. Ularda o‘quv malakalari va ko‘nikmalari shakllantirilgan bo‘ladi.
To‘rtinchi bosqich - bilim, ko‘nikma va malakalarni amaliy faoliyatda qo‘llashdan iborat bo‘ladi. Bilimlarini qo‘llash o‘rganilayotgan materialning mazmuniy xususiyatiga qarab, faoliyat turli shakllari va ko‘rinishlarida amalga oshirilishi mumkin. Bu o‘quv mashqlari, laboratoriya ishlari, tadqiqot topshiriqlari, maktab yer maydonidagi ishlar bo‘lishi mumkin. Bilimlarni egallab olish bosqichlari sxematik ko‘rinishi quyidagichadir:
Bilimlarni egallash bosqichlari:

• 
  bilimlarini qo‘llash
  
• 
  mustahkamlash
  
• 
  anglab yetish
  
• 
  idrok etish
  

NAZORAT UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. 
   Pedagogika fani nimani o‘rganadi?
   
2. 
   Pedagogika fanining obyekti va predmetini izohlang.
   
3. 
   Pedagogika fanining asosiy vazifalariga izoh bering.
   
4. 
   Pedagogikaning asosiy kategoriyalariga nimalar kiradi?
   
5. 
   Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligini asoslang.
   
6. 
   Pedagogik fanlar tizimini shartli ravishda asosiy, yordamchi va mustaqil fan sohasi yo‘nalishlariga turkumlang.
   
7. 
   Pedagogika fani metodologiyasi tushunchasiga izoh bering.
   
8. 
   Pedagokaning ilmiy tadqiqot metodlari haqida gapirib bering.
   
9. 
   Yaxlit pedagogik jarayon tushunchasiga izoh bering.
   
10. 
    Yaxlit pedagogik jarayonning komponentlariga nimalar kiradi?
    

11.Yaxlit pedagogik jarayonning qonuniyatlari deb nimaga aytiladi?
12. Yaxlit pedagogik jarayonning qonuniyatlariga tavsif bering.
13.Yaxlit pedagogik jarayonning tamoyillari tushunchasiga ta’rif bering.