1 Pedagogika fanining dolzarb muammolari. Pedagogik tadqiqotlar va ularning yo'nalishlari. Pedagogikaning metodologik muammolari

5-mavzu. Pedagogik tadqiqotning umumiy tamoyillari
Reja:

1. 
   Metodologiya nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish usullari
   
2. 
   Ilmiy bilishda umumiy metodologiya va xususiy metodologik asos
   
3. 
   Hozirgi davrning metodologik tamoyillari
   

Metodologiya nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish usullari,tizimi, ilmiy bilishdir. Yunoncha metod yo‘l, kuzatish, tadqiqot, maqsadga erishish usuli logos-ta’limot, ya’ni ilmiy bilish haqida ta’limot.

Ilmiy bilishda umumiy metodologiya va xususiy metodologik asos mavjud. Umumiy metodologiya falsafaning dialektik qonunlari, ilmiy bilish haqidagi ta’limotlar, jamiyat taraqqiyotning hozirgi davridagi konsepsiyalar, milly g‘oya, mafkura. Professor N. SHermuhammedova ta’kidlaganidek, hozirgi davrning metodologik tamoyillari:
Muofiqlik tamoyili – ilmiy bilishning mazkur sohasida bilimlarning yangi tamoyillar, g‘oyalar konsepsiyalar asosida tizimga solish;
To‘ldiruvchanlik tamoyili – tadqiqotning ko‘pgina obyektlari mikrodunyoning zarraga o‘xshash eng oddiy obyektlaridan tortib inson va jamiyat singari murakkab obyektlarigacha. Qarama-qarshi nazariyalarni birlashtirish asosida to‘la tavsiflanishi;
Verifikatsiya tamoyili – mohiyat e’tibori bilan formal mantiqni yetarli asoslash;
Falsafikatsiya tamoyili – mazkur tamoyilga binoan faqat inkor etish orqali tekshirib ko‘rish imkoniyati bo‘lgan bilim ilmiy bilim bo‘lishi mumkin;
Reduksiya tamoyili – ma’lum yaxlitlik tizim murakkabligini uning nisbatan sodda tarkibiy qismlari unsurlari orqali bilishdir;
Yaxlitlik tamoyili – tadqiq qilinayotgan obyektlarning alohida yaxlit xossalarini boshqa obyekitlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lish;
Kontirreduksiya tamoyili – elementar zarralardan tortib to ijtimoiy tabiiy tizimlargacha barcha tabiiy obyektlarga, shu jumladan tabiiy tilga amal qilish;
Sistemali yondashuv tamoyili – ilmiy bilishning tarmoqlangan sohasi bo‘lib, uning predmetida reduksiya yaxlitlik va kontirreduksiyaning metodologik muammolari kiradi;
Modellashtirish va o‘xshatish metodi – obyektlarning ba’zi xossalarini ularga o‘xshagan moddiy yoki nomoddiy (konseptual tushunchaga asoslangan mantiqiy) konstruksiyalarni tadqiq qilish orqali;
Mavhumlashtirish, ideallashtirish va formallashtirish metodlari – ilmiy tadqiqot jarayonida eng muhum xossalari cheklangan obyekt shaklida mavhumlashtirish ifoda etish xayoliy obrazlar yaratish;
Mantiq metodlari – tahlil, induksiya, deduksiya, obyektlarni tadqiq etish jarayonida uning tarkibiy qisimlarini ajratish alohida faktlarga asoslanib umumiy mulohaza yuritish umumiy qoidalarga asosan xususiy xulosalar chiqarish kabilar.
Pedagogik tadqiqotda ana shu tamoiyllar va milliy g‘oya, milliy mafkura, umummetodologik asos bo‘ladi. Zero, ta’lim-tarbiyaning tarixiylik, intelektik, umuminsoniylik qoununiyati har bir masalaga milliy qadriyatlar, mafkura asosida yondashishini taqozo etadi.
Ijtimoiy gumanitar fanlar uchun ilmiy asoslangan davlat dasturlari, qonunlari, rivojlanish konsepsiyalari umummetodologik yo‘riqnoma bo‘ladi. Ayniqsa, O‘zbekistonda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, ta’lim to‘g‘risidagi Qonun pedagogik tadqiqotning metodologik asosidir.
Demokratik jamiyat qurish konsepsiyasi har bir ijtimoiy fanning o‘z qonunlaridan, predmetidan kelib chiqadigan xususiy, metodologiyani rivojlanishiga imkoniyat yaratdi. Avvalo, ilmiy pedagogik tadqiqotda shaxsiy yondashuv, faoliyatli yondashuv, polisu’bektli yondashuv, madaniy yondashuv, antropologik yondashuv, texnologik yondashuv kabi qonsepsiyalar yaratildi. Albatta bu konseptual yondashuvlar davr taqozosi bilan takomillashib boradi. Professor A.Choriyev qonuniyatli yondashuv ta’lim-tarbiya jarayonini modernizatsiya qilishning metodologik asosi ekanligini asoslagan. Chunki, ta’lim-tarbiya jarayonining o‘ziga xos qonuniyatlari asrlar bo‘yi tajribalarda sinalgan, qaror topgan. Har bir fanning o‘ziga xos qonuniyati bo‘lganidek, pedagogik jaaryonning qonuniyatlari ilmiy tadqiqotning yorqin yo‘llanmasi va qo‘llanmasi bo‘ladi.
Metodologiya metodlar, usullar, majmui sifatida qarashlar, “yondashuvlar”, konsepsiyalar uchun ham fanning umumiy qonuniyatlari nazariy (boshlang‘ich) asosi bo‘ladi. Har bir qonuniyatni amaliyotida o‘ziga xos metod, usullari qo‘lanishi tabiiy hol. Pedagogik qonuniyatlar o‘tgan asrning 80-yillarida umumlashtirila boshlandi. Ko‘pgina mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jaryoniga faqat falsafiy yondashuv mavjud. Muayan qonuniyatlarga asoslanilmagani uchun fanning predmetsizlikda kamsitishga urinishlar ham bo‘ldi. Har bir voqeligining o‘ziga xos qonuniyati mavjud bo‘ladi. Shuning uchun ilmiy tadqiqotda qonuniyatli yondashuv obyektniing, muammoning muayyan mohiyatini aniqlash, ixtironing nazariy ahamiyatini, tadqiqot samaradorligini oshiradi.
Masalan tarbiya nazariyasi borasida ilmiy izlanishda:
1. O‘rganayotgan muammoning tarixiylik, milliylik, umuminsoniylik qonuniyati asosida;
- muammoning o‘rganilishi tarixiy taraqqiyoti, qonsepsiyalar, tajribalar tahlili;
- milliylik, milliy qadriyatlar ustuvorligi, ijtimoiy, iqtisodiy mohiyatini;
- glolballashuv sharoitida umuminsoniylik xususiyati, jahonda ilg‘or tajribalar, tadqiqotning jahonda ilg‘or tajribalar, tadqiqotning jahonshumul ahamiyati tadqiqotning dolzarbligini, nazariy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini beradi.
2. Ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy xususiyati o‘rganayotgan muammoni, ixtironi “davr talabiga, mvjud sharoitga mosligi, optimallik” qonuniyat:
- jamiyatni tezkor rivojlanishida ixtironing tutgan o‘rni, dolzarbligi va fanga qo‘shilgan hissa;
- bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat buyurtmasi Kadrlar tayryolash Milily modelida fanning vazifalariga hozirjavobligi;
- tadqiqot obyektining tipikligi;
- natijaning umumlashganligi kabi tamoyillar.
3. Ta’lim-tarbiyada nazariyaning amaliyot bilan birligi qonuniyati, falsafiy kategoriyalar asosida;
- tadqiqotning nazariy g‘oyalarni amalda qo‘llanishi, amaliyot asosida nazariy konsepsiyalar yaratilishi;
- amaliyot har qanday bilim, g‘oya va ixtironing mezoni ekanligi;
- tadqiqot ishining bilish nazariyasiga asoslanishi;
- insonda, uzluksiz ta’lim-tarbiyada tajribaning murakkabligi, mas’uliyatliligi, mukammal nazariyaga tayanishi;
4. Ta’lim-tarbiya va rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi qonuniyati, insonni bir butunlikda o‘rganishni taqozo etadi. Qolaversa, ta’lim-tarbiya uyg‘unligi haqidagi Islom Karimov ta’limoti jahonshumul ahamiyatga ega bo‘lgani XXI asrning ma’naviya asriga aylangani;
-«ta’limni-tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi, bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasidir». (I.Karimov).
-ta’lim jarayonida rivojlanishni jismoniy, ma’naviy va intellektual o‘sishiga erishish;
-tarbiyaga kompleks munosabat;
- shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasi;
5. Ta’lim-tarbiyaning o‘quvchi talaba, layoqati imkoniyatiga mosligi qonuniyati pedagogik jarayonni insonparvarlashtirish va demokratiklashtirish, indivuduallashtirish va tabaqalashtirish tamoyillaridan kelib chiqadi.
- ushbu qonuniyat shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiya, komponentli ta’lim, progmatik ta’lim, antrogogika kabi ta’lim paradigmalarni umumlashtiradi;
- iqtidorli yoshlarni izchil rivojlantirish, qobiliyatini o‘stirish zarurati:
- globallashuv sharoitida yoshlarni har tomonlama kamol toptirish;
- maxsus pedagogika nazariyasiga asoslanishga yo‘llaydi.
6. Tarbiyalash va o‘z-o‘zinii tarbiyalash, o‘qitish va o‘rganish faoliyat uyg‘unligi qonuniyati interfaol ta’lim-tarbiya qonsepsiyasida, obyekt- subyekt, subyekt-obyekt konsepsiyasida o‘z ifodasini topgan.
- tarbiyalash faoliyatini o‘z-o‘zini tarbiyalashga yo‘llash o‘z-o‘zini tarbiyalash motivi, ko‘nikmasi va madaniyatini shakllantirish imkoniyati;
- o‘z-o‘zini tarbiyalash samaradorligi;
- tarbiyalanganlik darajasiga bog‘liqligi;
- ta’limni ikki tomonlama xususiyati;
- o‘rgatish va o‘rganish faolligi uyg‘unligi;
- masofali ta’lim-tarbiya jarayoni;
7. Ta’lim-tarbiya maqsadi, mazmuni, metodlari, shakllari va vositalari o‘zaro bog‘liqlik qonuniyati pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyotiga asos bo‘ldi:
- optimal maqsadga mos mazmun, metodlarni tanlash, qo‘llash YUNESKOning pedagogik texnologiyaga bergan bahosida o‘z ifodasini topgan;
- intelektual rivojlangan barkamol avlodni, shaxsni tarbiyalash maqsadiga mos ta’lim-tarbiya mazmuninii belgilanishi;
- har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirish mazmuniga mos metod, vositalarni qo‘llash ta’lim-tarbiyaning samarali omili ekanligi;
-pedagogik texnologiyaning usullari shakllari, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, mavjud shart-sharoitga bog‘liqligi kabilar;
8. Ta’lim-tarbiyada fanlararo bog‘liqliq qonuniyati: insonni o‘rganadigan fanlar nazariy rivojlanishida deferensiatsiya holati mavjud bo‘lsada, ijtimoiy funksiya amaliyotida integratsiya tabiiy holdir. Tabiiy fanlarning tutash bandida yangi-yangi fanlar paydo bo‘lishi, fanning ufqi kengayishi, jamiyat taraqqiyotida imkoniyatini oshishi insonshunoslik fanlarining ham o‘zaro bog‘liqliq qonuniyati mavjudligini ko‘rsatadi. Jamiyatni ijtimoiy taraqqiyoti, inson, insoniylik, insoniyat, triadasi insonshunoslik fanlari hamkorligini taqozo etadi.
Demak, fanning o‘ziga xos qonuiniyatlari ilmiy tadqiqotning metodologik asos bo‘ladi.



Педагогик тадқиқотларнинг умуммиллий тамойиллари





Концептуал ёндашувлар

Муайян методологик тамойиллар

Умумметодологик тамойиллар
(н - термукамезол)





Таълим-тарбия уйғунлиги, шарқона ҳаёт фалсафаси концепцияси

Таълим – тарбиянинг тарихийлик, умуминсонийлик қонунияти

Мувофиқлик, тизимга солиш тамойили





Тарълим-тарбияни инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш қонцепцияси

Таълим-тарбиянинг давр талаби мавзусида шарт-шароитга мослиги қонунияти

Тўлдирувчанликни бирлаштириш





Ривожлантирувчи таълим қонцепцияси

Таълим-тарбияда назариясининг амалиёт билан бирлиги қонунияти

Вернфикация формал мантиқий асослаш





Шахсга йўналтирилган таълим концепцияси

Таълим, тарбия ва ривожланиш ўзаро боғлиқлиги қонунияти

Фалсификация
тамойили




Креатив ёндашиш қонцепцияси

Таълим-тарбия қобилиятни ҳисобга олган ҳолда ўқитиш ва ўрганиш, тарбиялаш ва ўз-ўзини тарбиялаш уйғунлиги қонунияти

Редукция тамойили





Баркамол шахсни шакллантириш қонцепцияси

Таълим-тарбияда ўқувчи қобилияти, лаёқатини ҳисобга олиш қонунияти

Яхлитлик тамойили





Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури

Таълим-тарбия мақсади, мазмун, метод, воситаларнинг ўзаро боғлиқлиги қонунияти

Моделлаштириш тамойили





Таълим-тарбияда фанлараро боғлиқлик қонунияти

Таълим-тарбияда фанлараро боғлиқлик қонунияти

Мавҳумлаштириш тамойили