1. Pedagogika fan sifatida (ТI: fanning maqsadi, vazifalari)

Irsiyat. Irsiyat deganda, bolaga ota-ona va umuman yaqin ajdodlardan ya’ni, nasldan-naslga o‘tadigan biologik xususiyat va o‘xshashliklar tushuniladi.

XVI asr falsafasida preformizm oqimi namoyondalarining fikricha, odam bolasi ona pushtidaligidayoq insonga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘ladi, rivojlanishi esa shu xususiyatlarning miqdoriy ko‘payib borishidan iboratdir.

XX asrda bixeviorizm nazariyasiga AQSH pedagogi va ruhshunosi E.Tridayk asos soldi. Uning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari, xususan ong va aqliy qobiliyati ham nasldan-naslga o‘tadi, go‘yo odamning ko‘zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyat ham tabiatan berilgandir. Ularning fikri to‘g‘ri bo‘lsa, odam ham daraxt singari o‘sishi yoki tabiiy holda tarbiyalanishi lozim edi.

Amerikalik pragmatik pedagogikaning otaxoni D.Dyun va hozirgi davomchisi A.Kombas va boshqalar ham shaxsning rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asosladilar. “Haqiqiy tarbiya tashqaridan kiritiladigan narsa emas, u odam bilan dunyoga kelgan xususiyat va qobiliyatni o‘stiradi”, deydi D.Dyun.

Biogenetiklar (Bolduin, Chemberlin, Stenli Xoll va b.) XX asr boshlarida bolaning ruhiy jihatdan o‘sishini, zoologlar F.Myuller va E.Gekkellar tomonidan kashf qilingan biogenetik qonun asosida boradi, degan fikrni ilgari suradilar. Biogenetik qonun “Ontogenez filogenezni takrorlaydi” deb ta’riflanadi. Ma’nosi –har bir organizm o‘zining embrional taraqqiyotida o‘zidan avvalgi (oldingi) barcha bosqichlarni takrorlaydi, ya’ni indvidual organizm o‘zining tuxum hujayra holatidan mukammal holatga yetguncha boshidan kechiradigan qator shakllarni shu organizm ajdodlari bosib o‘tgan juda ko‘p shakllarining qisqa, ixcham takrorlanishi demakdir.

Avstraliyalik ruhshunos K.Byuller hatto bolaning aqliy jihatdan o‘sishini ham irsiyatga bog‘laydi. Boshqa chet el ruhshunoslari bolaning ruhiy taraqqiyotida tana tizilmalaridagi endokrin apparati (ichki sekretsiya bezlari)dagi o‘zgarishlar katta ahamiyatga ega, deb biladilar.

Ayrim pedagog va ruhshunoslar orasida bolaga boshqacha qarash ham mavjud. Ularning fikricha, insonning kamoloti ikki omilga – irsiyat va ijtimoiy muhitga bog‘liq. Irsiyat o‘zgarmaydi, ijtimoiy muhit hamma davrlar uchun o‘zgarmasdir.

Pedalogiya ta’limotiga ko‘ra bolaning kamol topishi, hatto kelajagi faqat irsiyatga va o‘zgarmas muhitga bog‘liq.

Antropologiya fani yutuqlariga asoslanadigan bo‘lsak, tarixiy, ijtimoiy taraqqiyot natijasida odamning anatomik, fiziologik belgilar (odamning kalla suyagi, qo‘li, oyoqlari, aqliy qob

iliyatlari ham) o‘zgarishi mumkin. Demak, bola shaxsining rivojlanishiga naslning ta’siri deganda, ota-onaga, avlod-ajdodlarga o‘xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarning takrorlanishini tushunmoq kerak. Har bir bola ota-onasidan meros sifatida biologik ko‘rinishlarga (tananing tuzilishi, sochining, ko‘zining, terisining rangi, bo‘yi-basti) ega bo‘lib dunyoga keladi. Bular jismoniy xususiyatlardir. Bu haqda I.A.Karimov “Odam tabiiy omillarga – ko‘ra o‘zi mansub bo‘ladigan irq va ellatni tanlay olmaydi. Ota-onani tanlay olmaydi. Lekin dunyoqarashni, axloqni, ma’naviyatni o‘zi, hech kimning tazyiqisiz va ayniqsa, zo‘ravonliksiz tanlab olishi mumkin va lozim” – degan edi. Shuningdek, oliy nerv faoliyatining ko‘rinishlari (xolerik, sangvenik, flegmatik, melanxolik) ham tug‘ma bo‘lib o‘tadi, bu fiziologik xususiyatlardir. Ayni vaqtda bolaga, insonlarga xos xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan tug‘ma o‘tadi. (Masalan, aqliy yoki jismoniy mehnat qilishi, nutqning rivojlanishi va h.). Ammo bular tug‘ma imkoniyatlar bo‘lib, ularning rivojlanishi uchun inson bolasi insoniy muhit, odamlar orasida yashab, ular bilan aloqa qilishi, ijtimoiy mehnatda ishtirok etmog‘i lozim. Chunki inson biologik mavjudod sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudod sifatida rivojlanadi va kamolga yetadi.