1. O‘zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimi xususiyatlari

Ijtimoiy ta’minot sohalaridagi islohotlar
O‘zbekistonda ijtimoiy sug‘urta tizimini isloh qilish doirasida vaqtincha mehnat layoqatini yo‘qotganlik bo‘yicha nafaqalar va boshqa nafaqalarni to‘lashda muayyan o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.
Islohotning dastlabki yillarida, keyingi yillarda ham xalqaro standartlar bo‘yicha O‘zbekistonda ishga chiqmaslik holatlari unchalik ko‘p emas. Yildagi mehnatga layoqatsizlik kunlarining umumiy soni taxminan 7 kun, bu ko‘pgina g‘arbiy mamlakatlardagi darajadan jiddiy farq qiladi, masalan, Fransiyada 21 kun, Shvesiyada 23 kun va Rossiyada 8 kundir. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik to‘lovlari bo‘yicha davlat xarajatlari 1992 yilda 0,5 foizdan birmuncha ortiq bo‘ldi. Ammo vaqtincha mehnatga layoqatsizlik to‘lovlari bo‘yicha xarajatlar hali ham Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armai xarajatlari barcha moddalarining katta qismini tashkil qilib kelmoqda.
Bu davrda ish bilan band bo‘lganlarning ko‘pchiligi uchun vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalarini moliyalash Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armai orqali amalga oshirildi. 1994 yil yanvarigacha uni rasmiy kasaba uyushmasi tasarruf qilib keldi, so‘ngra, u pensiya ta’minoti hamda ijtimoiy sug‘urta funksiyalarini o‘zida birlashtirgan yangi Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armaiga topshirildi. Ammo barcha ish bilan band bo‘lganlarning bir qismi milliy Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armai sirtida qoldi. Ayni vaqtda 1,2 mln. kishilik jamoa xo‘jaliklari xodimlari uchun alohida Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armai mavjud. Kooperatorlar, tadbirkorlar va temir yo‘lchilarning mustaqil kasaba uyushmalari ham taxminan 300 000 xodimni o‘z qanoti ostiga olgan mustaqil ijtimoiy sug‘urta jamg‘armalarini tashkil etdi.
1991-1993 yillarda ijtimoiy sug‘urta jamg‘armai ham ish beruvchilar, ham ishlovchilar tomonidan ish haqi jamg‘armaidan 5,6 foiz hajmida to‘lanadigan badallardan moliyalandi. Ammo 1994 yil yanvaridan boshlab vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo‘yicha nafaqalar birlashgan Pensiya jamg‘armai va Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armaidan tayinlana boshlandi, bu ishlab turganlarga unchalik jiddiy ta’sir etmadi.
Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armaidan turli boshqa nafaqalar, masalan, homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqalar ham to‘lanadi hamda sanatoriy, kurort va bolalar sog‘likni saqlash muassasalari xarajatlari qoplanadi.
Bir qator xalqaro ekspertlar fikricha, sanatoriylarni aynan kambag‘allarga mo‘ljallangan manfaatlar qatoriga kiritish juda ham to‘g‘ri bo‘lmasa kerak, shuning uchun ular sanatoriylar hamda boshqa kurort muassasalarini xususiylashtirish yoki ulardan foydalanish xarajatlarini, agar ijtimoiy mablag‘laridan moliyalanishi lozim bo‘lsa, ularni qoplashni tavsiya etadilar.
Xulosa


Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko‘rsatishicha, ijtimoiy muhofaza tizimiga turli davlat va nodavlat tuzilmalari, jumladan, quyidagilar kiradi:
-maxsus davlat organlari (mehnat va ijtimoiy muhofaza, sog‘likni saqlash, vazirliklari, turli davlat qo‘mitalari);
-ijtimoiy sug‘urta (ishlab chiqg‘arishdagi baxtsiz hodisa va boshqalar) bo‘yicha davlat va jamoat tashkilotlari;
-shu muammolar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilishini ta’minlaydigan milliy markazlar va jamg‘armalar.
Pensiya ta’minoti «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi. Respublikada pensiya ta’minotining xususiy shakllari yo‘q.
Qonunga ko‘ra pensiyaning 3 turi farqlanadi:
-yoshga ko‘ra pensiya
-nogironlikka ko‘ra pensiya
-boquvchisini yo‘qotganligiga ko‘ra pensiya.
Qonun pensiya ta’minoti uchun ikki asosiy talabni belgilaydi – pensiya ta’minoti huquqini beruvchi shartning mavjudligi (pensiya yoshiga yetish, nogiron bo‘lib qolish, boquvchisini yo‘qotish), zarur ish stajining mavjudligi. Aytib o‘tilgan talablardan bittasining yo‘qligi pensiya ta’minoti huquqining yo‘qotilishiga olib keladi.
Pensiya ta’minotini isloh qilishning eng samarali yo‘nalishlaridan biri jamg‘ariladigan pensiya tizimining joriy qilinishidir. Ammo jamg‘ariladigan pensiya tizimi hamkorlikdagi mas’uliyat pensiya tizimiga davlat fuqarolarning pensiya ta’minoti sohasidagi konstitutsiyaviy huquqini hamkorlikda amalga oshiradi, jamg‘ariladigan tizimlarda esa bu kafolatlarni davlat budjet hisobiga mustaqil ta’minlashi kerak bo‘ladi. Jamg‘ariladigan pensiyalar nodavlat pensiya jamg‘armalarini tashkil etish orqali shakllantirilishi kerak. Nodavlat pensiya jamg‘armalari faqat ixtiyoriylik prinsipiga asoslanishi kerak