1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

Bakteriofagla
r
boshchasi
dumi
Batsillasimon shakldagi zarrachalar 
Beda mozaikasi virusi 
Kartoshka sariq pakana virusi 
300x18 
450x13 
1200x10 
30 
25 
26 
28 
50 
110—120 
225—305 
27 
20—32 
47—104 
10—225 
58X18+52x18+42X1
8 
380x75 
 
Sferasimon
viruslarga nazar soladigan bo‘lsak, ularni birnecha barobar 
mayda, barchasini diametri 20-305 nm ni tashkil qiladi. “Quturish virusi” va “ 
Qoramol chechagi virusi”dan boshqalarini diametri 30-50 nm dan oshmaydi. 
Ular minimal viruslarga kirib, tarkibida oqsil va nuklein kislotadangina (DNK 
yoki RNK) iboratdir.

---

 
 
97 
Batsillasimon shakldagi zarrachalarga kiruvchi
“Beda mozaikasi 
virusi” ni o‘lchamlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, uning zarrachasi uch xil 
tipdagi zarrachalardan (
58X18+52x18+42X18
) iboratligi va ularni o‘lchamlari 
ham bir-biridan farqlanishini ko‘rish mumkin. 
Jadvalda keltirilgan viruslarni eng uzuni “Qand lavlagi sariq virusi” - 
1200x10nm bo‘lsa va eng kichigi yashchur (oqsim) virusidir - 20—32 nm .
Jadvaldagi viruslarni DNK yoki RNK tutuvchi viruslar ekanligi ma’lum. 
Ko‘pincha RNK tutuvchi viruslarni ikosaedr tipida tuzilganlarini ipsimon yoki 
tayoqchasimon zarrachalari bilan nuklein kislota miqdorini solishtirib ko‘rilsa, 
tayoqchasimon va ipsimonlarida 5-7 %, sferasimonlarida esa bu miqdorni 20% 
atrofida ekanligini ko‘rish mumkin 
 
5.3. Viruslarni strukturasi va molekulyar tuzilishi 
(1; 65) 
Viruslarining tuzilishi va tarkibi
. O‘simlik viruslarining ko‘pchiligi
sfera yoki tayoqcha shaklidagi oqsilli qobiq va uning ichida joylashgan nuklein 
kislotadan iborat bo‘lib, ularning tarkibidagi nuklein kislota miqdori 15—45% 
atrofida, spiral simmetriyali viruslarda 5%, batsillalarga o‘xshashlarida 1% ga 
yaqin; ba’zi vakillarida 20% ga yaqin lipidlar ham uchraydi. Bulardan tashqari 
virus kristallarida 50% ga yaqin suv ham bo‘ladi. 
D.I. Ivanovskiy birinchi bo‘lib, tamaki mozaikasi virusining mozaika 
alomati bor barglari hujayrasida virus 
kristallarini
kuzatgan (Ilova, 16-rasm). 
Ular erituvchilarda yaxshi erish xususiyatiga ega, ularni kasallangan hujayradan 
amorf holda ajratib olish mumkin va qaytadan kristallarini hosil qilish ham 
mumkin. Har bir kristall millionlab virus zarrachasidan (ba’zan boshqa viruslarda 
virus-spetsifik oqsillar ham bo‘lishi mumkin) iborat bo‘ladi. 
Mazkur kristallarni hosil qilgan tamaki mozaikasi virusi zarrachasini ustki 
qavati oqsildan tashkil topgan. Uni kapsida deb atalib, ular kapsomerlardan 
tashkil topgan
.
Har bir virusdagi kapsomerlar soni doim bir xil bo‘ladi (masalan, 
poliomielit virusida 32 ta, tamaki mozaikasi virusida 2130 ta subbirlik mavjud). 
Kapsida bilan o‘ralgan nuklein kislota