|
ega.
Virusologiya umumiy va maxsus virusologiyaga bo‘linadi va qilinadigan
virusologiya tadqiqodlari
fundamental va prikladnoy
(amaliy) tarmoqlarga
bo‘linadi. Virusologiyaning fundamental tadqiqodlarini
predmeti
bo‘lib virionlar
arxitekturasi, ularni tarkibi, virus va hujayra orasidagi munosabatlar, irsiy
axborotni berilish usullari (yo‘llari), elementlarni sintezining molekulyar
mexanizmi va ularni bir butun bo‘lib birlashishi, viruslarni o‘zgaruvchanligi va
evolyusiyasining molekulyar mexanizmlarini o‘rganishdir. Virusologiyaning
prikladnoy (amaliy) tomonlarini
echish
tibbiyot,
veterenariya
va
fitopatalogiya problemalari echish bilan bog‘liqdir (60).
2.5. Viruslarning ahamiyati
Viruslarni foydali maqsadlarda ishlatish 20 asrdan boshlandi. Quyon
miksomatozi kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusni Avstraliyada quyonlarni tez
ko‘payishiga qarshi ishlatildi. Hozirgi kunlarda olimlarda kelajakda molekulyar
genetikaning muvaffaqiyatlaridan foydalanilgan holda sun’iy viruslarga kerakli
genlarni kiritib, sog‘ hujayralarni shikastlamay faqat kasal hujayralarnigina nobud
qiladigan yoki davolaydigan viruslarni ishlatish fikrlari mavjud.
29
Virus kasalliklarini ahamiyati kattaligini bilgan holda urushdan keyin
iqtisodiy tanglikka qaramasdan doimo yangi virusologik tashkilotlar ochishga
mablag‘ ajratildi. Bulardan D.I.Ivanovskiy nomidagi Virusologiya instituti,
Gamaleya nomidagi Epidemiologiya instituti. Poliomielit va virus ensefalitlari
instituti, Sankt-Peterburgdagi Gripp instituti, Virus preparatlari ilmiy –tadqiqod
institutlarini ko‘rsatish mumkin.
Yildan-yilga virus kasalliklarini soni ortmoqda. Smorodinsevni (1979)
ko‘rsatishicha virus kasalliklarini soni 500 dan ortib ketgan. Virus kasalliklarini
tabiatini o‘rganishda Rossiya olimlarini salmoqli xizmatlari bor. Gripp bir necha
yuz yillardan buyon ma’lum bo‘lsa ham uni qo‘zg‘atuvchisi 1933 yilda Angliya
olimi K. Smit va Rossiya olimi A.Smorodinsevlar tomonidan ajratib olindi va
xususiyatlari ta’riflab berildi.
Viruslar odam, hayvon va o‘simliklarda ko‘plab havfli kasalliklarni
qo‘zg‘atadi. Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontakt vaqtida, havo-tomchi, jinsiy va
boshqa yo‘llar bilan o‘tadi. Viruslar boshqa organizmlar (tashuvchilar) orqali
ham o‘tadi: masalan qutirish virusi itlar va ko‘rshapalaklar orqali o‘tadi. Qator
virus guruhlari odam uchun patogendir. Ularga DNK–tutuvchi (chechak viruslari,
uchuq viruslar guruhi, adenoviruslar (nafas olish va ko‘z kasalliklari)),
papovaviruslar (so‘gal viruslari), gepadnaviruslar (V gepatiti), hamda RNK-
tutuvchi viruslar (pikornaviruslar, A-gepatiti, poliomielit, ORZ), miksoviruslar
(gripp, qizamiq, tepki), arboviruslar (ensefalit, sariq bezgak va hokazo) kiradi (1-
jadval).
1981 yilda aniqlangan “Odam immun tanqisligi virusi” (SPID kasalligi)
ham virus kasalliklariga kiradi. Viruslar juda tez o‘zgaruvchanlik - yuqori
mutatsiyalanish xususiyatiga egaligi ular yuqtirgan kasalliklarni davolashni
mushkullashtiradi (masalan gripp virusi). Kuchsizlantirilgan (attenuirlangan)
mikroorganizmlarni yoki mo‘‘tadil (bir-biriga yaqin, nopatogen) shtammlardan
tayyorlangan vaksinalarni odam organizmiga yuborish muvaffaqiyat bilan
qo‘llanilmoqda.
Viruslarni Erning flora va faunasi vakillari bilan genetik bog‘liligi bor.
Oxirgi tadqiqodlar bo‘yicha 30% dan ortiq odam genomidagi axborotlar virusga
o‘xshash elementlar va transpozonlar tomonidan kodlantirilgan. Viruslar
yordamida genlarni gorizontal o‘tishi ro‘y berishi mumkin, ya’ni genetik
axborotni ota-onadan o‘g‘il-qizga va h., emas, balki qarindosh bo‘lmagan
osoblar orasida (yoki ikki har xil turga mansub) o‘tishi mumkin. Primatlarning
genomida retroviruslar tomonidan kiritilgan sinsitin oqsili borligi aniqlandi.
1955 y.da X.Frenkel-Konrat va R.Uilyams virus RNK si oqsilini ajratadi va
yana qaytadan resintezlaydi. YUqumlilik xususiyati faqat nuklein kislotaga
xosligi, oqsil qismi esa kasallangan hujayraga doimo ham o‘tavermasligi
aniqlandi.
1967 y.da A.Kornberg φX174 bakteriofagini sintez qiladi. Uni kimyoviy
tarkibi tabiiy fagni kimyoviy tarkibiga mos keladi, ammo yuqumlilik xususiyatiga
ega bo‘lmadi. YAqinda ochilgan ferment chiziqli (lineyniy) DNK strukturasini
siklik holatga birlashtiradi va unda fag va bakteriyalarga xos xususiyat paydo
Do'stlaringiz bilan baham: |
