1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

v)
Virus faolligini yo‘qotuvchi moddalar. 
Virus yuqumliligiga yana uni 
faolligini yo‘qotuvchi o‘simlikdagi moddalar ham ta’sir etadi. Daraxtsimon 
o‘simliklar barglarining shiralari tanninga ega bo‘lib, ular ma’lum sharoitda 
viruslar bilan bog‘lanib, viruslarni cho‘kmaga tushiradi, natijada virus 
yuqumliligi yo‘qoladi. Ammo bunday holatlarning oldini olish uchun o‘simlik 
barglarini gomogenizatsiya qilish jarayonida pH 8 – 9 ga teng bo‘lgan bufer 
ishlatiladi va nikotin yoki kofeini bor eritmalarda eziladi. Ishqoriy muhitda 
tanninlarning virus bilan bog‘lanishi susayadi. Boshqacha usullar ham mavjud 
bo‘lib, bunda virus gomogenizatsiya qilinadigan muhitga birorta oqsil solinadi 
(masalan, kukun qilib maydalangan teri solinadi). Bu oqsil virus bilan birga 
tanninni birlashtirish uchun raqobat qiladi. Bu usul “kakao shohlarini shaklini 
o‘zgarishi virusining” bir daraxtdan ikkinchisiga o‘tkazishga imkon yaratadi. Faol 
virus olishning yana bir usuli bu tanninga boy o‘simliklardan aktiv virus olishda 
o‘simlikni tannin miqdori kam qismidan virus ajratishdir. Masalan, gultojibarglar 
va yosh ildizchalarda tannin miqdori kam bo‘ladi. 

---

 
 
43 
O‘simlik shiralari odatda faol oksidazalarga ega bo‘lib, ularni mahsulotlari 
viruslar faolligini yo‘qotadi. Bu holatlarni oldini olish uchun muhitga 
qaytargichlar (masalan, ditioreytol, merkaptoetanol, tioglikol kislotasi, sistein 
solyanokisliy) 
yoki 
xelatlashitiruvchi 
agentlar 
(masalan, 
natriy 
dietilditiokarbamat) solinadi. 
Ba’zi “defekt” (nuqsonli) viruslarni nuklein kislotalarini muhofazasi 
kuchsizroq bo‘ladi; bargni gomogenizatsiya qilish davrida shiradagi nukleaza va 
boshqa virus faolligini yo‘qotuvchi agentlar virus nuklein kislotasini o‘ta tez 
parchalab yuboradi. Shu sababli kerakli muhofaza amallarini qilinsa virus 
yuqumliligini qisman saqlab qolish mumkin. Jumladan, muhitga bentonit solib 
virus ajratish nukleazalarni bentonitga adsorbsiya qilinishiga olib keladi yoki 
virusni ishqoriy (pH 9,5) muhitda ekstrakatsiya qilish ham virus nuklein kislotasi 
aktivligini saqlab qoladi. 
Virus yuqumliligini saqlashning yana bir yo‘li virus ajratish vaqtida virusli 
o‘simlik shirasini deproteinizatsiya qilishdir. Buning uchun o‘simlik shirasini 
+2°S da suyultirilgan bufer ishlatib uni teng hajmda suvga to‘yingan fenol bilan 
aralashtiriladi. So‘ngra aralashma sentrifuga yordamida virus nuklein kislotasiga 
ega “suvli fraksiya”ni barg qoldiqlari, fenol kabi boshqa moddalardan ajratiladi. 
Keyin esa “suvli fraksiya” sovitilgan dietil efirni bir necha hajmi bilan yaxshilab 
chayqatilib fenol qoldiqlaridan tozalanadi. Efirni yo‘qotish uchun esa undan azot 
o‘tkaziladi. Shundan so‘ng preparat inokulyasiyaga tayyor hisoblanadi. Fenol 
virus faolligigning yo‘qotuvchi agentlarni denaturatsiya qiladi va virus 
nukleoproteididan virus nuklein kislotasini ajratadi va oqsil tabiatli virus 
yuqumliligini ingibitorlarini denaturatsiya qiladi. 
Yuqorida ko‘rsatilgan qoidalarga roiya qilingan holda virus mexanik usulda 
yuqtirilganda o‘simliklarda ma’lum muddat o‘tgandan so‘ng har xil simptomlar 
hosil bo‘ladi. O‘simlikni har xil turlari virus yuqishi jarayonida turlicha 
ta’sirlanadi, bu ta’sirlanish o‘simlikni irsiyatiga, virusni tipiga va hokozolarga 
bog‘liq bo‘ladi.