1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

tasavvurga ega bo‘lishi kerak;
- suv xo‘jaligi ob’ektlari uchun TJABT larini qurish prinsiplari shu 
jumladan ABT larni tarkibi terminlarni aniqlovchi asosiy me’yoriy xujjatlarni,suv 
xo‘jaligi texnologik jarayonlarini avtomatlashtirishning tipik masalalarini 
yechishni , texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarishning namunaviy 
yechimlarining algoritmlarini tuzishni 
 bilishi va ulardan foydalana olishi;
- texnologik boshqaruv ob’ektlarining dinamik xususiyatlarini baholash,
 
suv xo‘jaligi
 
ob’ektlarining texnologik jarayonlarini
avtomatlashtirishda avtomatik boshqaruv tizimi vositalarini qo‘llash 
ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. 

---

8 
I. TEXNOLOGIK JARAYONLARINI AVTOMATLASHTIRISH
ASOSLARI 
1.1. AVTOMATLASHTIRILGAN BOSHQARUV TIZIMLARI VA LOKAL 
AVTOMATLISHTIRISH TIZIMLARI HAQIDA UMUMIY 
MA’LUMOTLAR 
 
Xalq 
xo‘jaligining 
rivojlantirish 
jarayonida 
ishlab 
chiqarishni 
avtomatlashtirish ilmiy-texnik o‘sishni jadallashtirishning asosiy omillaridan 
hisoblanadi. Shu jumladan qishloq va suv xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayonlarini 
avtomatlashtirish masalalari lokal avtomatlashtirish ob’ektlari hamda texnologik 
jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini yaratish va ularni 
takomillashtirishni o‘z ichiga oladi. 
Qishloq va suv xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish 
ishlab chiqarish jarayonlari effektivligini oshirishda qo‘l mehnatiga asoslangan 
jarayonlarni qisqartirish, shu jumladan kundan kunga o‘sib borayotgan suv 
resurslari defitsitini oldini olish va suvni tarqatish masalalariga asoslangan. 
«Avtomatlashtirish» so‘zi grekcha «automatos» so‘zidan olingan bo‘lib, 
«o‘z-o‘zidan 
harakatlanuvchi» 
ma’nosini 
bildiradi. 
Ishlab 
chiqarishni 
avtomatlashtirishda esa inson amalga oshirayotgan nazorat, boshqaruv masalalari 
avtomatik asbob-uskunalar yordamida bajariladi. 
O‘lchov asboblari va avtomatik qurilmalar qo‘l yordamida bajarilishi qiyin 
bo‘lgan texnologik jarayonlarni optimal qiymatini saqlashga imkon beradi. 
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini ishlab chiqarish uch xil 
yo‘nalishda olib borilishi mumkin: 
-
boshqaruv obe’ktlaridagi fizik xususiyatlarning o‘zgarishini EHM larni 
qo‘llash asosida matematik modellashtirishni effektiv o‘rganish usullari; 
-
texnologik jarayonlarning o‘lchanayotgan va boshqariluvchi koordinatalari 
orasidagi bir biriga mos keluvchi qiymatlari orasida texnik – iqtisodiy 
ko‘rsatkichlar bo‘yicha boshqaruv usullari; 

---

9 
-
avtomatlashtirishning texnik vositalarini (nazorat, boshqaruv) o‘z ichiga 
oluvchi muhandislik usullari ishlab chiqiladi. 
Ishlab chiqarishni avtomatlashtirishning tizimli yondoshuvi asosida to‘rtta 
bosqichni ajratib ko‘rsatish mumkin. (1.1-rasm) 
Qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chiqarish jarayonlarining xususiyatlaridan 
kelib chiqqan holda shuni ko‘rsatish mumkinki, texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirish vazifalari soha bo‘yicha bir-biridan turli tabiiy biologik hamda 
sifat ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun bu yerda boshqaruv va 
nazarot vazifalarini bajaruvchi xizmatchi xodimlarni to‘liq yoki qisman o‘z 
vazifalaridan ozod qilish lokal avtomatlashtirish tizimlarini qo‘llash asosida hal 
etilish 
mumkin
1.1 - rasm. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish bosqichlari 
Boshlang‘ich davrda bu qurilmalar eng oddiy avtomatik nazorat va 
signallash, avtomatik rostlash, uskunani avtomatik ravishda ishga tushirish va 
to‘xtatish, avtomatik himoya tizimlarini o‘z ichiga oladi. 

---

10 
Hozirgi kungacha soha bo‘yicha texnologik jarayonlarni boshqarish uchun 
asosan oddiy va sodda qurilmalar bo‘lgan mexanik pnevmatik va elektrik 
rostlagichlardan foydalanib kelindi. Lekin oxrigi 15-20 yil ichida soha bo‘yicha 
ayniqsa gidromeliorativ tizimlarida gidrotexnika inshoatlari va nasos stansiyalarida 
katta o‘zgarishlar yuz beradi. Hozirgi kunda murakkab energetik va moddiy 
oqimlarga ega bo‘lgan kompleks texnologik jarayonlarni boshqarishda 1 va 2-
bosqichdagi (1.1-rasm) takomillashtirlgan lokal avtomatlashtirish tizimlarini 
yaratish lozim. 
Katta quvvatga ega bo‘lgan texnologik liniyalar va agregatlar uchun 
xizmattchi xodimlarni ish sharoitini yaxshilash maqsadida lokal avtomatlashtirish 
tizimlarining mahalliy nazorat va boshqaruv punktlari o‘rnatiladi. Ularda nazorat 
o‘lchov asboblari, signallash vositalari, uskunani masofaviy ishga tushirish va 
to‘xtatish texnik vositalari o‘rnatilgan shitlar va pultlar joylashtiriladi. 
Katta quvvatli uzliksiz texnologik jarayonga ega bo‘lgan ishlab chiqarish 
obe’ktlarini avtomatlashtirishda mahalliy boshqaruv punktlarini markaziy 
dispetcher punktlariga birlashtiriladi. (3- bosqich, 1.1 - rasm) 
Operatorning ish sharoitini yaxshilash maqsadida nazorat-o‘lchov asboblari, 
signallash va masofaviy boshqaruv vositalari sxemalari o‘rnatilgan texnologik 
uskunalarni markaziy dispetcher punkitlaridagi shitlarda mnemosxemalar orqali 
tasvirlash qulaydir. Shunday qilib, mahalliy shitlar va markaziy dispetcherlik 
boshqaruv punktlarida o‘rnatilagn shitlar aloxida texnologik parametrlarning holati 
haqidan informatsiyani hamda boshqaruvchi ta’sirlarni masofadan amalga
oshirishni, axborot yig‘ish masalalarini avtomatik ravishda bajarilishini 
ta’minlaydi. Avtomatlashtirishning ushbu bosqichida speratorishlab chiqarish 
jarayonini boshqarish uchun juda ko‘p miqdorda avtomatik rostlagichlarga tegishli 
bo‘lgan vazifalarni hal qilishi lozim. Shu maqsadda ishlab chiqarishning 
masshtabiga ko‘ra o‘nlab yoki yuzlab o‘lchov asboblarining ko‘rsatkichlaridan 
olinadigan ma’lumotlar bo‘yicha operator boshqaruv ta’sirlarini amalag

---

11 
oshirishni baholaydi. Bunday sharoitda opertor butun texnologik jarayon 
bo‘yicha to‘liq optimal tartibda boshqarishni amalga oshirish va ishlab chiqarish 
bo‘yicha tegishli iqtisodiy samara olish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi.
Shuning uchun murakkab, turli uzoq masofada joylashgan ishlab chiqarish 
texnologik jarayonlari uchun yangi zamonaviy texnik vositalar hisoblash
texnikasi, shu jumladan axborotni avtomatik yig‘ish va ishlatishning iqtisodiy 
matematik usullarini qo‘llash yaxshi samara beradi. Bunday avtomatlashtirilgan 
boshqaruv jarayonini qo‘llashning asosi elektron hisoblash mashinalarini qo‘llash 
hisoblanadi. Bunday tizimlar inson-mashina tizimi hisoblanadi va ularning asosiy 
vazifasi 
texnologik 
uskunani 
belgilangan 
boshqaruv 
mezoni 
asosida 
optimallashdir. 
Insonning boshqaruv jarayonida tutgan o‘rniga ko‘ra avtomatik va 
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari ajratiladi. 
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida (TJABT) 
qabul qilingan boshqaruv mezonlari asosida axbarotni yig‘ish va qayta ishlashda 
hisoblash texnikasi qo‘llanadi, lekin texnologik jarayonni tashkiliy-texnik 
boshqaruv tizimida qaror qabul qilish va bajarish masalalari to‘liq 
avtomatlashtirilmagan bo‘lib, bu yerda inson ishtiroki talab qilinadi. 
Texnologik jarayonlarni avtomatik blshqaruv tizimlariinson ishtrokisiz 
barcha texnologik operatsiyalar belgilangan boshqaruv mezonlari asosida EHMlar 
yordamida bajariladi. 
TJABT texnik vositalari komplesi nazorat, signallash, rostlash lokal texnik 
vositalarini o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga ular avtonom, ya’ni alohida ishlay 
olishi mumkin. 
Qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chikarish jarayonlarini avtomatlashtirishda 
ikki xil tizim mavjud: texnologik jarayonlarni lokal avtomatlashtirish tizimlariva 
texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari (TJABT). TJABT 
texnologik boshqaruv ob’ektiga (TBO) beriladigan boshqaruvchi ta’sirlarni ishlab 
chiqish va ularni amalga oshirish vazifalarini bajaradi. TBO belgilangan 
texnologik algoritm bo‘yicha texnologik jarayonni amalga oshiruvchi texnologik 

---

12 
uskunalar yig‘indisidan tashkil topadi. TBO lari tarkibiga texnologik agregat va 
qurilmalar,asbob-uskunalar, shu bilan birga texnologik komplekslar va sexlarni 
ham kiritish mumkin. 
Agar texnologik kompleks TJABT bilan birgalikda berilagan bo‘lsa, ular 
avtomatlashtirilgan texnologik kompleksni hosil qiladi (ATK).
Ishlab chiqarish jarayoni tarkibida tutgan o‘rniga ko‘ra TJABT ini uch 
sinfga ajratish mumkin: quyi bosqichli, yuqori bosqichli, ko‘p bosqichli. 
Quyi bosqichli TJABT texnologik agregatlar, qurilmalar, bo‘limlarni 
boshqaradi, yuqori bosqichli TJABTlari (markazlashgan) ishlab chiqarish 
bo‘limlari, texnologik qurilmalar uskunalarning guruhlarini birlashtiradi va bu 
holda quyi bosqich elementlari qo‘shilmaydi, ko‘p bosqichli TJABT tarkibida 
yuqori va quyi bosqich TO lari birgalikda boshqariladi. 
TJABT tarkibidagi elektron-hisoblash mashinalari quyidagi vazifalarni 
bajaradi: 
-
texnologik parametrlarni markazlashgan nazorati; 
-
texnologik agregat va bo‘limlarni bevosita EHMlar orqali boshqarish; 
-
ishlab chiqarish jarayoni analizi, texnologik dispetcherga, yo‘llanmalar 
berish; 
-
lokal avtomatlashtirish tizimlarining rostlagichlari qiymatlarini hisoblash va 
uzatish; 
-
texnologik oqimni alohida bo‘limlar bo‘yicha ishlabchiqarish bo‘yicha 
umumiy holda boshqarish; 
-
texnik- iqtisodiy ko‘rsatkichlarni bir soat, smena, sutka davomida hisoblash. 
Zamonaviy hisoblash texnikasi tarkibida bitta boshqaruvchi EHM o‘rnida 
bir nechata mikroprotsessorli boshqaruvchi mashinalar mavjud bo‘lib, ularni ishlab 
chiqarish jarayonining istalgan bo‘limlariga joylashtirish mumkin. Bu holda ular 
orasidagi axborot uzatish tizimi nazorat va boshqaruv vazifalari bitta hisoblash 
tizimi bilan bog‘lanadi. Boshqaruv tizimlarining bunday ko‘rinishi texnologik 
jarayonlarni tarqatilgan avtomatik boshqaruv tizimlari deb yuritiladi. 

---

13