1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

1.4. Ommaviy kommunikatsiyaning shakllari, turlari. 
Kommunikatsiya vositalari tarixini o‘rganishni bevosita bosma kitob davridan 
boshlash to‘g‘ri bo‘ladi degan fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki kommunikatsiya 
vositalarini o‘rganish bevosita ushbu vositalardan ko‘ra insonning ijtimoiy tabiati va 
psixologiyasiga ko‘proq bog‘liqdir. Ommaviy kommunikatsiya vositalari texnikasi – 
jonsiz, o‘lik vosita. Unga hayot va ma’no bag‘ishlovchi esa insonlardir. Misol 
keltiraylik: matbuot paydo bo‘lganiga besh yuz yil to‘lgan bo‘lsa, teleko‘rsatuv bor-
yo‘g‘i yetmish yil oldin kashf etildi. Ya’ni, rasmiy xronologik yondashuvga ko‘ra, 
matbuot teleko‘rsatuvdan sakkiz marta ko‘proq umr ko‘rgan, demak, tarixiy, kasbiy 
tajribasi va xizmatlari jihatidan ommaviy kommunikatsiya vositalari orasida, so‘zsiz, 
birinchi o‘rinni egallashi kerak. Aslida bunday emas. Doimiy teleko‘rsatuvlar efirga 
chiqqandan keyin yigirma yil o‘tar-o‘tmas teleko‘rsatuv matbuotni ortda qoldirdi va 
hanuzgacha ommaviy kommunikatsiya vositalari orasida hukmronlik qilib kelmoqda.

---

26 
Kommunikatsiyalar chizmasi ibtidoiy qabilada ham, bugungi jamiyatda ham 
bir xildir. Bunday shartli tasvir to‘rtta asosiy qismdan iborat: ommaviy axborotni 
ishlab chiqaruvchilar – tayyor mahsulot – uzatuvchi vosita – auditoriya. 
Eng qadimgi kommunikatsiyaning dastlabki shakllaridan biri bo‘lgan ommaviy 
tadbirlar ommani qamrab oluvchi tadbirlarning barchasi insonlar uchun tabiiy bo‘lgan 
fikr yoyish va almashish yo‘lida amalga oshirilgan. Bular sirasiga bayramlar, 
va’zxonlik kechalari, jarchilik, yig‘ilishlar, kuch sinashlar, majlislar, marosimlar, 
san’at musobaqalari, notiqlik, tantanalar, teatr, xabarchilik, shodiyonalar va o‘yinlarni 
kiritish mumkin; 
–
sehrgarlik (magiya) shaklidagi kommunikatsiyalar; 
–
buyumlarda aks ettirilgan ibtidoiy kommunikatsiya; 
–
signalli kommunikatsiya – bunday bog‘lanishlar umumiy tasnif
nuqtai nazaridan tovushli va yorug‘li turlardan iborat. Tovushli signallar ovoz, bong 
urish, qo‘ng‘iroq chalish yoki boshqa buyumlar tovushi orqali uzatilgan. Yorug‘li 
signallar esa olov yoqish, tutun chiqarish, chang ko‘tarish yordamida yuborilardi. 
Signalli kommunikatsiyalarning ko‘rinishlari ko‘p. Qisqa muddat ichida va tezkor 
ravishda yuborilishi hamda qabul qilinishi ko‘p ko‘rinishga ega signalli 
kommunikatsiyalarni farqlaydigan xususiyatlar bo‘lgan. Harbiy kommunikatsiya 
turlarining ayrimlarini signalli bog‘lanishlar tashkil etadi.
–
tovushli kommunikatsiya; 
–
musiqali kommunikatsiya; 
–
belgili kommunikatsiya; 
–
tasviriy kommunikatsiya; 
–
yozma kommunikatsiyalar. 
Ommaviy axborot vositalari voqea to‘g‘risida to‘liq tasavvur berishda va 
konsensusni shakllantirishda odamlarga yordam berish uchun axborotni yetkazishi, 
izohlashi va tushuntirib berishi; ijtimoiy taraqqiyotning o‘xshashligi va meros bo‘lib 
qolish uchun hayotiy muhim bo‘lgan madaniy qadriyatlar va ramzlarni aks ettirishi 
kerak. Bundan tashqari “ko‘ngil ochish”. U madaniyatni yetkazishdan tashqari, yana 
bir jihatga ega bo‘lib, mukofot olib keladi, tanglikdan ozod qiladi, shu tufayli 
odamlar hayotiy muammolarni osonroq yecha oladilar, jamiyat esa inqirozlardan 
qutuladi. Modomiki, deyarli hamma yerda, ayniqsa inqirozlar paytida, ommaviy 
axborot vositalari milliy manfaatlarga ko‘maklashishi va aniq belgilangan asosiy 
qadriyatlar va xulq-atvorlar, axloq modelini singdirishlari kerak ekan, yana bir 
funksiyani – mobilizatsiyalovchi (ya’ni, safarbar etuvchi) funksiyasini ham namoyon 
bo‘ladi. Ommaviy kommunikatsiyaning asosiy funksiyalari qo‘yidagilar: