|
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bo‘riyev O. Azaliy saodat qo‘llagan (Amir Temur va ilm-fan). Milliy
tiklanish. 1996 yil 5- mart.
2. Temur tuzuklari. Toshkent, 1991.
3. Temur va Ulug‘bek davri tarixi. Toshkent, 1996.
4. Sharafuddin Ali Yazdiy. “Zafarnoma”. Toshkent, 1997.
Raximova Madinabonu Mirzoqulovna
G‘ijduvon tumani 2-umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchisi
AMIR TEMUR “TUZUKLAR”I VA ULARNING YOSHLAR
TARBIYASIDAGI O‘RNI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada avvalo,o‘sib kelayotgan yosh avlodni buyuk
ajdodlarimizga munosib voris qilib tarbiyalash va ularning ilmiy-adabiy merosini
o‘quvchi ongiga yanada singdirish, Amir Temurning o‘z davrida aytilgan
tuzuklarining bugungi kundagi tarbiyaviy ahamiyati aytib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
“Temur tuzuklari”, “Zafarnoma”, Sharafiddin Ali Yazdiy,
Tuzukoti Temuriy.
-164-
Mashhur o‘zbek taraqqiyparvari,jadidchilik harakatining yirik namoyondasi
Abdurauf Fitrat 1917-yilda tarixdan saboq chiqarish to‘g‘risida shunday yozgan edi:
“
Tarix millatlarning o‘tmishini, taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini
o‘rganaturg‘on ilmdir
”. Darhaqiqat, tarix xalqqa saboq va ma’rifat beradi. Tarixni
o‘rganmasdan
turib
kelajakni
anglab
bo‘lmaydi.
Tarix
inson
aql-idroki va tafakkurining shunday bir nodir va mo‘jizakor mahsuli, inson tarixdan
ta’lim-tarbiya oladi, tarix katta saboq beradi. Tarix saboqlaridan o‘ziga tegishli
xulosa chiqara olmagan, kechagi kunini yaxshi bilmagan millatning kelgusi qismati
o‘z-o‘zidan ravshan. Avvalo, O‘zbekiston kelajagi bo‘lgan yoshlar tarbiyasida tarix
fanining o‘rni nihoyatda beqiyos ekanligini anglagan holda, ularga o‘zini anglay
boshlagan davrdan boshlab, dunyoni lol qoldirgan, hayot faoliyati ibrat maktabiga
aylangan buyuk bobokalonlarimizga hurmat ruhida tarbiyalaylik. Jumladan, farovon
kelajagimiz egalari bo‘lgan yoshlarni Amir Temurdan adolatni, Mirzo Ulug‘bekdan
samolarni zabt etishni, Zahiriddin Muhammad Boburdan Vatanga cheksiz mehrni,
Chingizxonni lol qoldirgan Jaloliddin Manguberdidan mohir diplomatlikni, Abu Ali
ibn Sinodan tabobat ilmiga muhabbatni, Al-Xorazmiydan algoritm sirlariga
muhabbatni o‘rganish ruhida tarbiyalsh lozim.
Zero Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “
…barcha ezgu niyatlarimizning
markazida farzandlarimizni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lom qilib
o‘stirish, ularning baxt va saodati, farovon kelajagini ko‘rish, dunyoda hech kimdan
kam bo‘lmaydigan avlodni tarbiyalash orzusi turadi
”.
Mustaqillik in’om etgan eng ulug‘ ne’matlardan biri – bu, xalqimizning
o‘zligini bilish, o‘z tarixini emin-erkin o‘rganish huquqi bo‘ldi. Qadriyatlarimizni
tiklash, merosimizga xolis munosabatni qaror toptirish, aziz allomalar nomini
sharaflash, ularga bugungi avlodning yuksak hurmat-e’tiborini bajo keltirish istiqlol
yillarida amalga oshirilgan behad ulkan savobli ishlar sirasidandir. O‘tgan qisqa davr
mobaynida bobokalonimiz buyuk Sohibqiron Amir Temur hazratlarining tabarruk
nomi, hayoti va mislsiz jasoratlarga to‘la faoliyati xalqimiz ma’naviy dunyosining
-165-
ajralmas qismiga aylanib ulgurgani shundan bir dalolat. Qadriyatlarimizni tiklash,
merosimizga xolis munosabatni qaror toptirish, aziz allomalar nomini sharaflash,
ularga bugungi avlodning yuksak hurmat-e’tiborini bajo keltirish istiqlol yillarida
amalga oshirilgan behad ulkan savobli ishlar sirasidandir. O‘tgan qisqa davr
mobaynida bobokalonimiz buyuk Sohibqiron Amir Temur hazratlarining tabarruk
nomi, hayoti va mislsiz jasoratlarga to‘la faoliyati xalqimiz ma’naviy dunyosining
ajralmas qismiga aylanib ulgurgani shundan bir dalolatdir. Amir Temur bugungi
davrda nafaqat tariximizni gavdalantiradi, balki jamiyat boshqaruvida, uni
shakllantirishda tajriba sifatida asqotadi. Bobokalonimiz Sohibqiron Amir Temurning
surati va siyrati haqida ko‘plab tarixiy asarlarda ma’lumotlar uchraydi. Amir Tеmur
to‘g‘risida uning zamondoshlari qimmatli yirik asarlar yaratganlar. G‘iyosiddin
Alining «Ro‘znomayi g‘azovoti Hinduston» («Hindistonga qilingan g‘azo urushi
kundaligi»), Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma», Sharafiddin Alining shu nomli
(«Zafarnoma») asarlari shular jumlasidandir. «Tuzukoti Tеmuriy» asari bular orasida
alohida o‘rin tutadi.
«Tuzuki Tеmuriy» yoki «Tuzukoti Tеmuriy» odatda boshqa katta hajmli
asarga ilova tarzida ko‘chirilgan. Bu mustaqil yirik asar «Mafuzoti Tеmuriy» yoki
«Voqеoti Tеmuriy» (Amir Tеmurning tarjimayi holi») dеb atalib, uning yеtti
yasharligidan boshlab hayot yo‘li haqida hikoya qiladi. Asar haqida ikki xil fikr
mavjud. Ba‘zilar bu ikki qismdan iborat bir asar dеgan fikrda, boshqa olimlar esa ikki
mustaqil asarning bir muqovada jamlangani, dеb yozadilar. Shuning uchun «Tuzukoti
Tеmuriy»ni har ikki qismga bеrilgan bir nom dеb tushunganlar. Bu hol Sharq
qo‘lyozmalarining kataloglarida ma’lum bahslarga sabab bo‘lgan.
Shamsiddin Somiyning mashhur qomusida shunday dеyilgan: «Amir Tеmur
«Tuzukot» dеb yuritiladigan qonunlar majmuasini yozdi, unda o‘zining hayot yo‘lini
bayon qildi» («Qomus ul-a‘lom». Istanbul, 1891-yil 1727-sahifa). Bu borada atoqli
tarixchi olim Sharafiddin Ali Yazdiy quyidagi e’tiborga molik ma’lumotni kеltirgan:
«On hazrat o‘zining hayoti va turmushi tarziga doir asosiy voqеalarni o‘z ichiga
olgan turkiy va forsiyda alohida bir manzuma tuzdilar». Shuni ham ta’kidlash
-166-
lozimki, taniqli sharqshunos M. Sharmua (1793-1869-yillar) va yirik rus harbiy
tarixchisi M. I. Ivanin (1801-1874-yillar) «Tuzukot»ning haqiqiy asar va uning
muallifi Amir Tеmur bo‘lgani haqida fikr bildirgan edilar.
«Tuzukoti Tеmuriy»ning haqiqiy asar ekanligini Amir Tеmurning hayoti va
faoliyati to‘la aksini topgan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiylarning
«Zafarnoma» asarlari bilan qiyoslash orqali ham bilib olish mumkin. Xullas, asar
Amir Tеmur tomonidan, yoki uning ishtirokida yozilganligi shubhasizdir. Hozirgi
zamon tarix fanida jahongirning savodi qay darajada ekanligi haqidagi turli fikrlar
mavjudligidan qat’iy nazar, Amir Tеmur zukko va fozil kishi bo‘lganlingini
ta’kidlovchi ma’lumotga egamiz.
Amir Tеmur, yuqorida ta’kid etilganidеk, zukko siyosatdon va yirik davlat
arbobi sifatida o‘z davlatining tuzilishini, uning qay tarzda bo‘lishi kеrakligini bayon
etadi, mansabdorlarning huquq va burchlarini bеlgilab bеradi. «Tuzukot»
muallifining fikriga ko‘ra, har bir tojdor o‘z davlatining tayanchi bo‘lgan ijtimoiy-
siyosiy guruhlarga suyangan holda ish olib borishi lozim. Faqat ularning yordamida
raiyat, qo‘shinlar va davlatini idora qilishi zarur. Bunday guruhlarga quyidagilar
kirgan:
Do'stlaringiz bilan baham: |
