1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Bussol bilan plan olish
Bussol asbobi yordamida yunalishlarning magnit azimutlari ulchanadi. Maydoni uncha
katta bulmagan joylarning planini olishda bussol juda kul kerladi.
Xozirgi vaktda gorizontal plan olishda asosan 2-xil bussol (BSh-shmalkalderr bussoli),
(BS-Sterfan bussoli) ishlatiladi. Bulardan boshka turt burchakli va aylanma shaklidagi
bussollar xam bor.
BS- bussoli (sterfan bussoli) ni XIX-asrning urtalarida rus xarbiy akadermiyasining
boshligi G.F.Sterfan ixtro kilgan.
Bussol kuyidagi kismlardan iborat: 1-limb doirasi, 2-alidada,3-kompas, 4-5-dioptrlar, 6-
verrnerr,7-rumbli xalka,8-vtulka.
Shmalkalderr bussoli (B.Sh. ) uni ixtiro kilgan ingliz merxanigi ismi bilan yuritiladi. B.Sh -
xam doyra shaklida tuzilgan bulib, markazdagi ignaga strerlka urnatilgan. Bussol xalkasi
magnit strerlkasiga berrkitilgan bulib, xalka strerlka bilan birga aylanadi. Bussol
yordamida 2-xil plan: maydon plani va marshrut plani olish mumkin. Plani olinadigan
joy oldindan urganilib, tayanch nuktalar, ya'ni bussol urnatiladigan nuktalar berlgilanadi
va koziklar kokib nomerrlanadi. Berlgilangan nuktalar bir-biridan yaxshi kurinib
turadigan va atrofdagi tavsilotlarni planga tushirish uchun ochik joyda bulishi kerrak.
Koziklar kokilgan nuktalar kurinib turishi uchun verxalar urnatiladi. Agar maydonning
plani olinadigan bulsa, tayanch nuktalarini bir-biriga tutashtirib, yopik poligon xosil

---

114
kilinadi. Birinchi nuktadan boshlab poligon tomonlarning magnit azimutlari bussol
yordamida va terskari yunalishda aniklanadi. Nuktalar orasidagi masofalar 20 mertrli
pulat lernta bilan ulchanadi. Xosil bulgan kup burchakli shakl yopik poligon derb
yuritiladi. Bussol yordamida marshrut buyicha plan olishda tayanch nuktalar
berlgilanadi. Nuktalar ustiga bussol urnatilib, ularning tugri va terskari magnit
azimutlari aniklaniladi. Bunda ochik poligon xosil buladi. Joyda ulchangan poligon
tomonlarining tugri va terskari magnit azimutlari xamda nuktalar orasidagi masofalar
maxsus jurnalga yozib boriladi. Bussol bilan plan olishda joydagi tavsilotlar 2-xil usul
bilan: kersishtirish usuli va kutbiy usul bilan planga olinadi. Bussol bilan plan olishda
joydagi tavsilotlarning urni kaysi usulda aniklangan bulsa, planga xam shu usulda
tushiriladi. Kutbiy usulda urni aniklangan nuktalar kutbiy koordinatalari, ya'ni azimutlari
yoki rumblari buyicha transportir yordamida, masofalari ulchagich sirkul yordamida
masshtab asosida planga tushiriladi.