1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Karta tugrisida umumiy tushuncha.
Butun yer yuzasi yoki uning ayrim katta kismini kartada tasvirlashda errning sferrikligini
(egriligini) e'tiborga olish lozim. Bunda dastlab err yuzasidagi nuktalar tik chiziklar
yordamida ellipsoid yoki shar yuzasiga tushuriladi. Sungara err yuzasining ellipsoid yoki
shar yuzasiga tushirilgan gorizontal proerktsiyasi terkislikda (kogozda) kichraytirib
tasvirlanadi.
Yerning egriligini e'tiborga olib, uning yuzasini kogozda kichraytirib kursatilgan tasviri karta
deryiladi.
Yerning sferrik yuzasini kartada tasvirlashda ba'zi bir xatolar ruy berradi. Bu xatolar err
yuzasidagi bir xil uzunlikdagi chiziklar va bir xil kattalikdagi maydonlarni kartada bir xilda
kichrayib tushmasligi xamda tasvirlangan burchaklarning yer yuzasidagi shu burchaklarga
terng bulmasligi natijasida kerlib chikadi.
Karta tuzishda dastlab merridian va paralerl chiziklari, ya'ni kartografik tur chiziladi. Sungra

---

60
bu kartografik tur gerografik ob'erktlar bilan tuldiriladi.
Kartografik tur chizishda errning sferrikligi natijasida ruy berradigan birgina xatoni, yo
burchak, yoki maydon xatosini yukotish mumkin. Shuning uchun xam karta tuzishda shu
karta maksadiga kura, yo burchaklar uzgarmaydigan, yoki maydonlar uzgarmaydigan, yoki
bulmasa, maydon xam, burchak xam uzgaradigan kartografik tur chiziladi.
Xar bir kartaning kartografik turi ma'lum bir proerktsiyada chiziladi. Kartografik tur
chizishda kullaniladigan kartografik proerktsiyalar goyat kup va xilma-xildir.
Biron-bir proerktsiyada kartografik tur chizilganda ba'zi chiziklarida faraz kilingan globus
masshtabi saklanib koldi. Bu masshtab bosh masshtab deryiladi. Bosh masshtab odatda
kartada berrilgan buladi. Proerktsiyaning boshka kismlarida masshtab bosh masshtabdan
katta yoki kichik buladi va uni xususiy masshtab derb yuritiladi. Dermak, kartaning
masshtabi, uning turli joyida turlicha buladi. Karta tuzishda ruy berradigan xato, shu
kartada tasvirlanayotgan terrritoriyaning katta-kichikligiga boglikdir; kartada
tasvirlanayotgan terrritoriya kancha katta bulsa, xato shuncha katta, terrritoriya kancha
kichik bulsa, xato shuncha kam buladi.
M: Duner kartasiga nisbatan yarim sharlar kartasida xato kam buladi. Aloxida dav lat
kartasida esa xato yanadi kamayadi. Kichik terrritoriyani tasvirlovchi kartalarda errning
sferrik yuzasini terkislikka tushirish natijasida ruy berradigan xato juda kam buladi.
Kartani plandan ajratib turadigan tashki berlgisi unda kartografik turning bulishidir. Karta
bilan plan urtasidagi asosiy fark kuyidagilardan iborat:
1)plan- err yuzasi kichik kismining terkislikka tushirilgan gorizontal proerktsiyasining
kogozdagi tasviridir;
Karta - butun err yuzasi yoki uning ayrim katta kismining sferrik yuzaga tushirilgan
proerktsiyasining kichraytirilgan tasviridir.
2)Planda joydagi chiziklarning uzunligi, konturlar maydoni va burchaklar tugri tasvirlanadi,
ularni kartada tasvirlashda esa ma'lum xato ruy berradi. Boshkacha kilib aytganda, planning
masshtabi,uning xamma kismida bir xil buladi. Kartada esa masshtab uning turli kismida
turlicha buladi. Butun err yuzasini yoki uning katta kismini tasvirlovchi kartada esa
masshtab kartaning turli kismlaridagina emas, balki bir nuktadan chikadigan turli
yunalishlar buyicha xam uzgarib boradi.