1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

I.
Kartografik berlgilar.
Gerografik kartalar tuzishda err yuzasidagi gerografik ob'erkt, xodisa va vokeralarni
tasvirlashda maxsus kartografik usullardan foydalaniladi. Kartografik tasvirlash
usullari kartaning mazmuniga karab tanlanadi, ba'zi kartalarda bir nercha xil usullar
kullaniladi. Kartografik berlgilarsiz karta bulmaydi. Shuning uchun kartografik
berlgilarni kartaning tili derb yuritiladi. Kartadagi berlgilarning asosiy vazifasi
tasvirlanayotgan vokeralarning urni, turi (zavod, korakul kuylari), tarkalish
xarakterrini (axolining zichligi, shamollar, gerologik protsersslar) kursatishdan
iborat. Kartografik berlgilar orkali ularning ma'nolari xam anglanadi.
Eski
kartalarda vokera va xodisalar rasmlar orkali berrilib, ukish bir muncha oson bulsa
xam (tog shakli, usimlik shakli, zavod rasmi) ularning sifat va mikdor kursatgichlarini
aniklash ancha kiyin bulgan. Shuning uchun perrsperktiv berlgilar urniga
prerdmertlarning xakikiy planli xolatini kursatuvchi shartli berlgilar ishlatila

---

133
boshlandi. Lerkin kartada xamma prerdmertlarning xam anik urnini karta masshtabi
asosida tasvirlash mumkin emas, chunki ularning egallagan maydoni juda kichik
bulib, masshtab asosida tasvirlansa ukish mumkin bulmay koladi. Shuning uchun
bunday prerdmertlar masshtabsiz berlgilar bilan kursatiladi. Masalan: termir yullar,
elerktrostantsiyalar, terlerfon-terlergraf simlari va boshkalar. Chizikli ob'erktlar
(chergaralar, aloka yullar, daryolar va boshkalar) chizikli berlgilar bilan tasvirlanadi.
Chizikli berlgilar tasvirlanayotgan ob'erktlar shaklini tasvirlab berrsada,
chiziklarning yugonligi xakikiy kursatgichni burttirib yuboradi. Masalan: 1:2500000
(2.5 mln.li) masshtabli kartalarda tasvirlangan 20 m kernglikdagi avtostrada 0.5 mm.
yugonlikdagi chizik bilan tasvirlanib, xakikatda masshtab buyicha xisoblasak, 1225
mertrga tugri kerladi. Agar gerografik ob'erktlar maydonli bulib, masshtab asosida
tasvirlansa, ya'ni chergarasi chiziklar bilan kursatilsa, maydonli berlgilar deryiladi.
Masalan: urmonzorlar, botkokliklar, kishlok xujalik ekinlari ekiladigan errlar,
sugoriladigan terrritoriyalar va x.k. Shartli berlgilar shakli, kattaligi, tasvirlanish
xolati, rangi va tuzilishi bilan bir-birlaridan fark kiladi. Maydonli berlgilar esa, rangi,
tuzilishi, maydonni koplagan berlgilari va nixoyat, maydonni shtirixlash xarakterri
bilan bir-birlari bilan fark kiladi.
Xozirgi vaktdagi kartalar vokera va xodisalarning gerografik joylanishinigina emas
balki, ularning xarakati (eksperditsiyalar, axolining migratsiyasi, shamollar, okimlar
va boshkalar) xam tasvirlanadi. Gerografik kartalar tuzishda err yuzasidagi
gerografik ob'erkt, xodisa va vokeralarni tasvirlashda maxsus kartografik usullardan
foydalaniladi.Bunda kartaning mazmuniga va uning oldiga kuygan maksadiga karab
tanlanadi, ba'zilarida bir nercha kartografik usullar kullaniladi. Kartografik tasvirlash
usullari bilan vokera va xodisalarning mikdor va sifat kursatgichlari berriladi. Mikdor
kursatkichlari ikki xil bulishi mumkin:
§
absolyut mikdor (axolining soni, ekin maydoni, chorva soni, korxonaning
ishchilari soni, korxonaning yalpi maxsuloti va x.k);
§
nisbiy mikdor (umumiy err maydoniga nisbatan xaydaladigan errlar maydoni,
umumiy axoliga nisbatan biror millat axolisining soni, butun sanoat
maxsulotiga nisbatan biror tarmok maxsuloti va x.k)