1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Maktab uglomerri va uning kullanilishi
1963 yildan buern maktablarda matermatika va gerografiya darslarida joyda xar xil
ulchash ishlarini bajarish uchun univerrsal asbob maktab uglomerri ishltiladi. Bu
asbobni gerografiya ukituvchisi F.N.Kalinin yasagan.
Uglomerr tomonlari 20 sm, kalinligi 2 sm taxtadan ishlagan bulib uning urta kismi
radiusi 6 sm ga terng kilib doyra shaklida uyilgan va unga limb chizilgan.
Limb 360° ga bulinib, xar 10° da kiymati yozib kuyilgan. Limbning urtasidagi
sterrjernga erkin aylanadigan strerlka urnatilgan. Strerlkaning bir uchi erngilrok,
ikkinchi uchi ogirrok kilib ishlagan bulib, bu strerlka yordamida verrtikal burchaklar
ulchanadi.Uglomerr taxtachasi ustiga kompas verrtikal va gorizontal adilaklar, kuz
dioptiri va prerdmert dioptiri urnatilgan bulib, astrolyabiyadagiderk gorizontal
burchaklarni ulchashga imkon berradi.
Uglomerrlarning bir kirrasiga ingichka kurish trubasi urnatilgan, bu orkali verrtikal
burchaklar ulchanadi va niverlir rerykasi bilan nisbiy balandliklar aniklanadi.
Trubaning ikkinchi tomoni urtasiga gorizontal ip tortilgan, bu ip prerdmert dioptiri

---

117
vazifasini utaydi, niverlirlashda esa niverlir trubasidagi gorizontal ip vazifasini
bajaradi. Niverlirlashda uglomerr taxtachasiga urnatilgan adilakning pufakchasi
naychaning urtasiga kerltirilib, sung rerykadan xisob olinadi. Niverlirlash bir
tomonlama reryka bilan bajariladi va niverlirlash natijalari jurnalga yozib boriladi.
Uglomerrning ung tomoni kirrasiga sm va mm larga bulingan mertall lineryka ,
uning ustida u yok - bu yokka surish mumkin bulgan siljitgichlar urnatilgan. Borib
bulmaydigan masofalarni uglomerrning bu kismi yordamida aniklanadi. Masofalarni
aniklash uchun uzokdagi prerdmertning balandligi ma'lum bulishi kerrak.
Uglomerr taxtachasining turt burchagiga mixchalar (markazdan bir xil masofada)
kokilgan. Bu mixchalar yordamida uglomerr ekkerr urnida ishlatiladi. Uglomerrdan
foydalanishni osonlashtirish maksadida orkasiga xar xil shakllar va xisoblash
formulalari berrilgan.
Uglomerr, umuman, univerrsal asbob bulib undan niverlir, ekkerr, eklimertr,
astrolyabiya va dalnomerr sifatida foydalaniladi.
Tayanch suzlari.
Perrperndikulyar, kvadrat yasash, 90-gradusli burchak, gorizontal, limb, dioptirlar,
masshtab, usturlab, balandlik, gorizontal va verrtikal burchaklar va ularni ulchash,
uchburchaklar xosil kilish, maydon va marshrut plani, kersishtirish va kutbiy uerl,
markazlashtirish.

---

118