1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

.
3. Terodolit bilan gorizontal burchaklarni ulchash va ulchash natijalarini
jurnalga yozish.
ABC burchakni ulchash kerrak bulsin.Buning uchun dastlab terodolit burchak uchi bulgan V-
nuktaga urnatiladi. Terodolitni nuktaga urnatishda kuyidagi ishlar bajariladi:
1. Asbob markazlashtiriladi. Buning uchun urnatgich vint uchidagi ilgakka shovun osi l ad i.
Shtativ nukta ustiga shunday urnatiladiki, uning usti gorizontal xolda, shovun esa taxminan
nukta ustida bulsin; keryin shtativ oyoklarining uchi errga botiriladi. Sung urnatgich vintini
bushatib, asbob shtativ ustida shunday suriladiki, shovun joidagi nuktaning markaziga tugri
kerlsin; nixoyat urnatgich vint maxkamlanadi.
2. Asbob aylanish uki verrtikal xolatga kerltiriladi. Bu ish shtativni nuktaga urnatishda taxminan
bajarilgan buladi. Asbob aylanish ukini verrtikal xolatga kerltirish uchun adilakning uki taglikning
ikkita kutargich vintiga paralerl kilib kuyiladi va bu kutargich vintlarni karama-karshi tomonga
burab adilak pufakchasi naycha urtasiga kerltiriladi. Agar terodolitning gorizontal doirasida
ikkinchi adilak bulsa, taglikning uchinchi kutargich vintini burab uning pufakchasini xam naycha
urtasiga kerltiriladi. Agar bitta adilak bulsa, u vaktda uning pufakchasi ikkita kutargich vint bilan
urtaga kerltirilgach, alidadani 90°ga burab, adilakning uki uchinchi kutargich vint ustiga
kuyiladi, sung bu kutargich vintini burab adilak pufakchasi urtaga kerltiriladi.
Asbobning aylanish ukini virtikal xolatga kerltirish uchun Bu ish ikki-uch kayta
takrorlanadi.

---

103
Terodolitni nuktaga urnatib bulgach
burchak kuyidagi tartibda ulchanadi:
1.Asbob urnatilgan nuktadan (V-nuktadan) truba
orkali ung tomondagi nukta (S) ga karaladi. Bu
vaktda gorizontal doiraning Maxkamlagich vinti
maxkamlangan, Alidada va trubaning
maxkamlagich Vintlari esa bushatilgan bulishi
kerrak.
Nuktaga urnatilgan verxa trubadan kuringach alidada va truba maxkamlanadi. Su igr a
yunaltirgich vintlari yordamida iplar sertkasining kersishgan nuktasi verxaning tagiga
tugirlanadi va limbdan sanok olinadi.
Bunda birinchi verrnerrdan gradus, minut va serkunt ikkinchi verrerrdan fakat minut va
serkunt kiymatlari olinadi. M: S-nuktaga karab gorizontal doiraning birinchi verrnerridan
olingan. Sanok (a) 168° 261 ikkinchi verrnerridan olingan sanok esa 271 bulsin. Birinchi
verrnerrdan olingan sanok jurnalning 3-grafasiga,ikkinchi verrnerrdan olingan sanok esa
4-grafasiga yoziladi.Jurnalning birinchi grafasiga -asbob urnatilgan nuktaning, ikkinchi
grafasiga- asbob orkali kuzatilgan nukaning nomerri yoki nomi yoziladi.
Verrnerrlardan olingan sanoklar ustiga burchak ulchayotganda virtikal doyra trubaga
nisbatan kaysi tomonda bulsa ,usha tomon, ya'ni doyra ung (R) yoki doyra chap ( L )
derb yozib kuyiladi.
Chizmada doyra ung tomonda bulganligi uchun R derb yozilgan.
2.Alidadaning maxkamlagich vintini bushatib trubani A-nuktaga tomon buriladi v a
trubadan A- nuktadagi verxa kuringach , alidada va truba maxkamlanadi. Yunaltirgich
vintlar yordamida iplar sertkasining kersishgan nuktasini verxa tagiga tugirlanadi va
yukoridagi kabi xar ikkala verrerrdan sanok olib, uni jurnalning 3 va 4 - grafalariga A-
nuktaning karshisiga yoziladi. M: birinchi verrnerrlardan olingan sanok 94° 521,
ikkinchi verrnerrdan olingan sanok 521.
3. Verrnerrlardan olingan sanoklarning urta arifmertik mikdori chikarilib, u jurnalning 5-
grafasiga yoziladi. Bunda fakat minutli kiymatlarning urtachasi chikariladi, graduslar esa
kuchirilib yoziladi. M: S-nuktaga karab birinchi verrnerrdan olingan sanok 168° 261,
ikkinchi verrnerrdan olingan sanok 271. Shunda urtacha sanok 168° 261 3011 buladi.
4. Ung tomondagi nuktaga karab olingan urtacha sanok (a) dan, chap tomondagi
nuktaga karab olingan urtacha sanok (v) ni ayrib burchakning kiymati topiladi, ya'ni (q a-
v.
M: S-nuktaga karab olingan urtacha sanok 168° 261 30
’’
, A-nuktaga karab olingan

---

104
urtacha sanok esa 94°521 . Shunda burchakning kiymati buladi 168° 261 3011 -94°521
q73°341 30
’’
. Agar ung tomonga karab olingan urtacha sanok chap tomondagi nuktaga
karab olingan urtacha sanokdan kichik bulsa, burchak kiymatini chikarish uchun ung
tomondagi sanokka 360 kushiladi va xisoblab chikarilgan burchak jurnalning 6-grafasiga
yoziladi. Gorizontal burchaklarni ulchashning bu usuli yarim priyom deryiladi.