1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Tayanch suzlar.
Nukta, yunalish, Oy, kuyosh, kompas, Gnomon,kutb,magnit kutbi, abtssissa uki,
merridian,rumb, direrktsion,azimut, magnit azimuti,merridian,magnit merridiani, kutb,magnit
kutblari, gorizon tomonlari.
8. Mavzu: Plan olish turlari, tartibi va usullari
REJA:

---

83
1. Plan olish turlari .
2. Plan olish tartibi.
3. Joydagi tavsilotlarni konturli planga olish usullari.
4. Plan olish ishlarini bajarish protserslari.
1. Plan olish turlari .
Topografik plan , karta xamda profil tuzish uchun joyda bajariladigan ishlar
yigindisiga plan olish deryiladi. Plan olishda joydagi tafsilolarning konturini yoki
rerlfini, yo bulmasa , xam kontur,xam rerlfini kogozda tasvirlash maksad kilib
kuyiladi.
Agar plan olish joydagi tavsilotlarning fakat konturinigina kogozda tasvirlash uchun
bajarilgan bulsa, konturli plan olish deryiladi. Konturli plan olish bazan gorizontal
plan olish derb xam yuritiladi. Plan olish kogozda rerlfni tasvirlash maksadida
bajariladigan bulsa verrtikal plan olish yoki niverlirlash deryiladi. Plan olishda
konturli va verrtikal plan olishlar birgalikda bajarilsa - topografik plan olish derb
ataladi.
Gorizontal plan olishda gorizontal burchaklarni ulchash kerrak buladi. Shuning
uchun bunda gorizontal burchaklarni ulchaydigan asboblar ishlatiladi. Gorizontal
plan olish unda ishlatiladigan asbob nomi bilan yuritiladi .
M: kichik joylarni uncha anik bulmagan planini olishda ekkerr,bussol,goniomertr va
boshka asboblar ishlatiladi. Shunga kura bu plan olishlar ekkerr bilan plan olish
,bussol bilan plan olish goniomertr bilan olish deryiladi.Kattarok joylarning anik
gorizontal planini olishda terodalit ishlatiladi. Shuning uchun bu plan olishga
terodalit bilan plan olish deryiladi. Gorizontal plan mernzula yordamida olinsa, u
mernzula bilan plan olish deryiladi.
Verrtikal plan olish (niviirlash) err yuzasidagi nuktalarning bir-biriga nisbatan yoki
boshlangich derb kabul kilingan biron satxiy yuzaga nisbatan balandligi aniklanadi .
Niverlirlashdan balandlik geroderzikk tayanch shaxobchalari barpo kilishda turli xil
inshootlarni kurishda tipogrofik plan olishda, joyning rerlfini urganishda va boshka
ishlarda foydalaniladi. Topogrofik plan olishda gorizontal va verrtikal plan olish
birgalikda bajarilib, joyning tipogrofik elimerntlari kogozga bir xil aniklikda va
mukamallikda tushuriladi. Topogrofik plan olish instrumerntal va fatotopogrofik
plan olishga bulinadi. Instrumerntal plan olish unda ishlatiladigan asbob nomi bilan
yuritiladi.

---

84
M: Topogrofik plan olishda taxeromertr ishlatilsa Unga taxeromertrik plan olish,
mernzula va kiprergerl ishlatilsa, - mernzula bilan topogrofik plan olish deryiladi.
Taxeromertr va mernzula bilan uncha katta bulmagan territoriyalarning yirik
masshtablik topografik plani olinadi. Fototopografii plan olish
sterrerofotogrammertrik va aerofototopografik plan olishga bulinadi.
Sterrerofotogrammertrik plan olishda fototerodolit derb ataladigan asbobdan
foydalaniladi. Bunda joy suratga tushiriladi xamda gorizontal va verrtikal burchaklar
ulchanadi. Sungra olingan suratlar va ulchash natijalarini fotogrammertrik usulida
kayta ishlash natijasida joyning topografik kartasi yoki plani tuziladi. Bu plan olishni
fototerodolit bilan plan olish derb xam ataladi. Fototerodolit bilan plan olish boshka
usullar bilan plan olish kiyin bulgan togli rayonlarda kerng kullaniladi. Topografik
kartalar asosan aerofototopografik plan olish natijasida tuzil adi. Umuman joyda
olinadigan planlarni instrumerntal, yarim instrumerntal va kuz bilan chamalab plan
olishlarga bulish mumkin. Instrumerntal plan olishda joydagi barcha ob'erktlarning
urni asboblar yordamida aniklanib planga tushiriladi. Yarim instrumerntal plan
olishda eng asosiy ob'erktlarning urnigina asbob yordamida aniklanib, boshka
o'erktlarning urni kuz bilan chamalab planga tushiriladi. Kuz bilan chamalab plan
olishda eng oddiy asboblar - kompas urnatilgan planshert taxtacha va vizir
chizgichidan foydalaniladi. Bu plan olishda fakat asosiy yunalish vizir chizgichli
yordamida, kolgan barcha ob'erktlar esa kuz bilan chamalab kogozga tushiriladi.