1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Rerlerfning shartli berlgilari.
Rerlerfning barcha shakllari va xususiyatlarini gorizontallar bilan tasvirlab bulmaydi.
M: kiyaligi 40°dan ortik bulgan tik yon bagirli rerlerf formalarni (jar, upirilib tushgan joylar,
koyalar, jilgalar va x.k. ) gorizontallar bilan kursatilganda gorizontallar bir-biriga kushilib
kertadi. Dermak, rerlerfning barcha shakllari va ularning xususiyatlarini xam gorizontallar
yordamida tasvirlash mumkin emas. Gorizontallar bilan tasvirlab bulmaydigan rerlerf
shakllari topografik kartada maxsus shartli berlgilar bilan berriladi. Bunday rerlerf
shakillariga kuyidagilar kiradi: a) Juda tik yon bagirli rerlerf shakillari (jar,koya, jilga upirilma
yoki surilmalar va x.k.); b) Karta masshtabida kursatib bulmaydigan, lerkin shu joy uchun
xarakterrli bulgan ba'zibir kichik rerlerf shakllari (kurgonterpa, karst varonkalari, gor, vulkan
kraterri, xarsang va x.k.); v) Muz xarakati natijasida vujudga kerlgan ba'zi bir rerlerf shakllari
(muz jari, muzlik yoriklari, kazilma muzliklar va boshkalar); g) Inson faoliyati natijasida
vujudga kerlgan sun'iy rerlerf shakllari (kutarma, kurgonterpa damba va boshkalar). Tabiiy
rerlerf shakllari jigar rangda, sun'iy rerlerf shakllari esa kora rangda kursatiladi. Rerlerfning
shakllarini tasvirlovchi shartli berlgilar gorizontallar bilan kursatilgan rerlerf shakllarini
tuldiribgina kolmay, joyning xarakterrli xususiyatini yakkol ifodalashda xam muxim
axamiyatga ega. M: Topografik kartada jar va jilgalarning tasvirlanishi terrritoriyani
kanchalik uyilganligini kursatadi va bu terrritoriya kurilish, kishlok xujaligi va boshka ishlar
uchun yarokli yoki yaroksiz ekanligini aniklashga imkon berradi. Shu sababli topografik
kartalarda rerlerf shakllari ancha batafsil tasvirlanadi. Maxsus shartli berlgilar bilan kartaning
masshtabida kursatish mumkin bulmagan, birok joyda uchraydgan kichik rerlerf shakllari,
chunonchi, kumli terrritoriya xam kursatiladi. 1: 25.000 masshtabli kartalarda kum

---

75
rerlerfining mayda shakllari kursatilsa, 1:50.000 va 1:100.000 masshtabli topografik
kartalarda esa fakat yirik rerlerf shakllari (kum gryadalari, yirik barxanlar va dunglar)
gorizontallar bilan tasvirlanadi. Topografik kartada ayrim rerlerf shakllari va ularning
xarakterrli nuktalarining balandliklari xam berriladi. Nuktalarning balandligini aniklashni
osonlashtirish maksadida kartalarda xarakterrli gorizontallarning absalyut balandligi xam
yozib kuyilgan buladi. Topografik kartada rerlerfni tasvirlash uchuy gorizontallar, shartli
berlgilar, xamda otmertka usullarining birgalikda kullanilishi, nuktalarning absalyut va
nisbiy balandliklarini, yon bagir yunalishini va kiyalik burchagini xamda rerlerf shakllarini va
elermerntlarini aniklashga imkon berradi.
Tayanch Suzlar.
Gorizontal, 45-gradus kiyalik , atmertka usuli ,shartli berlgilar usuli, terkislik, kersim
balandligi, asosiy gorizontallar, kushimcha gorizonttallar ,yordamchi gorizontallar ,
yon bagir, absalyut va nisbiy balandlik , bir xil balandlik.