1. O’zbek xalq amaliy san’ati turlari haqida umumiy ma‟lumot. O’zbek xalq amaliy san’atining tarixi va rivojlanish bosqichlari

Gilamdo’zlik san’ati tarixi.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgach hayotning barcha jabhalarida islohatlar jadal suratlarda olib borildi. An‘anaviy ma‘naviy qadriyatlar qayta tiklanishi tufayli Islom tafkkurining turli jihatlariga qiziqish o‘sib bormoqda. Har kungi besh vaqt ibodat chog‘ida foydalanish uchun maxsus joynamoz tayyorlangan. Haftaning juma kunlari masjidda ibodat qilishadi. Qolgan kunlari namoz o‘qish uchun masjidga o‘xshash ramziy kichik gilamchali joynamozlar o‘taganlar.Uning xajmi kishi tik turgan va tizzasi bukilgan xollari xisobga olinib tayyorlangan. Oilaning har bir kishisi o‘z ibodat gilamchasiga ega bo‘lgan.

O‘rta asrlarda islom mamlakatlarida namoz uchun gilamchalar tayyorlangan. Namoz o‘qish uchun mo‘ljallangan kichik gilamchalarning ilk namunalari XIV asr birinchi yarmi va XV asr ikkinchi yarmi Italiya uyg‘onish davri rassomlari J.Belliki,V.Karpaggo,L.Lotto o‘z kartinalarida turk gilamchalarini ko‘p marta tasvirlashgan. XVI-XVII asrlarda e‘ron ibodat gilamchalarining ajoyib nusxalari tayyorlangan.

Ibodat gilamchalari turli mamlakatlarda turlicha atalgan. E‘ronda ular -Joynamoz, Tagi nomi bilan ma‘lum. Arabiston va Turkiyada kichik ibodat gilamchalari Sajjod, Katta joynamoz, ―Namozlik, O‘rta osiyoda esa ―Joynamoz va ―Namozlik deb yuritiladi. Ibodat gilamchalari saroy ustaxonalarida, qishloqlarda ham rassom naqqoshlarning xomaki chizmalari asosida tayyorlangan. Lekin ibodat gilamchalari kim va qayerda tayyorlangan bo‘lishidan qatiy nazar ,unga albatta peshtoqli mexrob tasvirlanishi shart bo‘lgan.

Masjidlarning mexrobi qiblani Makka tarafiga qurilgan. Musulmonlarning asosiy ilohiy maskani – Ka‘ba joylashgani bois Makka barcha musulmonlar uchun muqaddas shaxar xisoblangan. Musulmon madaniyatiga birmuncha ramziy ma‘nodagi eshikni iloxiy darvoza deb qarashgan. Undan,yerdagi mavjud hayotdan, muqaddas va ilohiy hayotga o‘tiladi deb tushunilgan. Joynamozdagi peshtoqlaraynan shunday vazifani o‘tagan. Gilamchalarning pastgi qismi budunyoni bildirsa, yuqori peshtoq osti qismi u dunyoni bildirgan.

• 
  Masjidlarning mexrobi qiblani Makka tarafiga qurilgan. Musulmonlarning asosiy ilohiy maskani – Ka‘ba joylashgani bois Makka barcha musulmonlar uchun muqaddas shaxar xisoblangan. Musulmon madaniyatiga birmuncha ramziy ma‘nodagi eshikni iloxiy darvoza deb qarashgan. Undan,yerdagi mavjud hayotdan, muqaddas va ilohiy hayotga o‘tiladi deb tushunilgan. Joynamozdagi peshtoqlaraynan shunday vazifani o‘tagan. Gilamchalarning pastgi qismi budunyoni bildirsa, yuqori peshtoq osti qismi u dunyoni bildirgan.
  
• 
  Safoyi nomini olgan joynamozlar o‘zining ajoyib ko‘rinishi va bajarilishi uslubi, material va bezaklarga boyligi b-n ajralib turadi.Ular amir amaldorlarga mo‘ljallangan bo‘lib, junli ziynatai rassomlar ko‘rsatmalari asosida bajarilgan bo‘lib ular ollohga iltijo qilishni ifoda etgan. Bunda asosan qurondagi olloh va payg‘ambarlar madx etilgan oyatlar yozilgan. Albatta bu Quron oyatlari gilamchaning yuqori qismida, peshtoqning ostida ―Yuqori dunyoda joylashtirilgan. Chunki so‘z va uning tasviri musulmonlar uchun muqaddas sanalgan. Kishilar arab yozuvlari go‘zalligidan bexudaga xayratlanishmagan. Ular (arabcha yozuvdagi harflar) o‘zlarida Ollox go‘zalligini timsollashtirgan. ―Saroy‖ joynamozlari bezaklarida asosiy o‘rin tutuvchi nafis-jozibador o‘simliksimon naqshlarning ramziy vazifasini ta‘kidlaydi.Oddiy kishilar foydalangan xomaki movut joynamoz amaldorlar foydalangan joynamozlardan keskin ajralib turgan. Gilamchalarning bu guruhi XIX asr oxiri XX asr boshlariga taalluqlidir. Joynamozlarni tayyorlashda yaxshi ma‘lum bo‘lgan an‘anaviy gilamlar tasvirlaridan foydalanilgan.
  
• 
  Chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar orasida ilohiy kuchlar an‘anaviy tarzda totem (qabila sig‘inadigan mavjudot yoki buyum) jonivor va qush deb tushunilgan. Shuning uchun ularning joynamozi mexrobli peshtoq ostida qo‘chqor shoxi yoki qushlar tirnog‘i tasvirini tez-tez uchratish mumkin.
  
• 
  Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarning o‘ziga xos yana bir xususiyati ularda sajda qilish xolati aniqlashtirilganidadir. Ularda ibodat qiluvchilarning qo‘li va boshi tushiriladigan joy ko‘rsatilgan. Gilamlar bezaklarida ibodat xarakatini ifodalovchi turlicha ramzlar paydo bo‘la boshladi. Saroy ibodat gilamchalarida zikrning mavxumiy xolatlarini aks ettiruvchi naqsh unsurlari yetakchi o‘rinni egallagan bo‘lsa, oddiy kishilar ibodat gilamchalari anchagina soddaligi b-n ajralib turgan.
  
• 
  Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarda erkaklar va ayollar qiyofalarini xam uchratishimiz mumkin. Bu jonli mavjudot tasvirini taqiqlovchi diniy qoidaga ba‘zan amal qilinmaganligini bildiradi. ―Saroy joynamozlarida xam jonivorlarning nafis tasvirlariga duch kelamiz.
  
• 
  O‘rta osiyoda joynamoz ishlab chiqarish shaxar axolisi va o‘troq hayot kechiruvchi yoki endigina o‘troqlasha boshlagan katta qabilalar orasida keng tarqalgan. Bu o‘troq qabilalar tashqi ta‘sirni ko‘proq qabul qilishini, ko‘chmanchi qabilalar esa diniy ta‘sirni o‘z an‘analari doirasida qabul qilishini bildiradi.
  
• 
  Turkman joynamozi asosan Amudaryoning o‘rta oqishi xududida yashovchi, chorvachilik va dexqonchilikni xamisha birga olib boruvchi ―Ersari qabilasi kishilari tomonidan tayyorlangan. Turkman ibodat gilamchalarida mexrob taxmoni doimo xayvon shoxi tasviri bilan bezatilgan. Ularda o‘simliksimon va gulli bezaklar ko‘p bo‘lishiga qaramay, uslubi jixatidan Saroy gilamchalariga xos xandasaviy uslubidan keskin farq qiladi.
  

Joynamoz tayyorlash XIX asrda qirg‘izlar orasida, Farg‘ona vodiysi axolisi o‘rtasida xamda qashg‘ar va sinszyanda keng tarqaldi.Bu davrda tayyorlangan joynamozlar asosan jamoatchilik nusxalari bo‘lib, ularda bir vaqtning o‘zida yeti kishi namoz o‘qishi mumkin. Shu turdagi gilamchalarda xam albatta mexrobli peshtoq mavjud bo‘lib, ularda o‘simliksimon naqshlar ko‘p. Biroq joynamozlarning tasvir uslubi va naqshlari mavzusi maxalliy xususiyatga egadir. Bulardan biri peshtoqning butun fonini xayot daraxti ko‘rinishidagi yirik manzaraning egallashidir.

• 
  Joynamoz tayyorlash XIX asrda qirg‘izlar orasida, Farg‘ona vodiysi axolisi o‘rtasida xamda qashg‘ar va sinszyanda keng tarqaldi.Bu davrda tayyorlangan joynamozlar asosan jamoatchilik nusxalari bo‘lib, ularda bir vaqtning o‘zida yeti kishi namoz o‘qishi mumkin. Shu turdagi gilamchalarda xam albatta mexrobli peshtoq mavjud bo‘lib, ularda o‘simliksimon naqshlar ko‘p. Biroq joynamozlarning tasvir uslubi va naqshlari mavzusi maxalliy xususiyatga egadir. Bulardan biri peshtoqning butun fonini xayot daraxti ko‘rinishidagi yirik manzaraning egallashidir.
  
• 
  O‘zbeklar va tojiklar tukli gilamchalardan emas, ko‘proq kashtalangan joynamozlardan foydalanishgan. Buxoroda tayyorlangan XIX asrga mansub joynamoz nusxalari ipakli matoda kashta bajarilgan. Biroz betartibday bo‘lishiga qaramasdan unchalik keng bo‘lmagan yo‘l b-n bo‘lingan va o‘simliksimon shoxchalar b-n bezatilgan mexrobdagi tasvir aniq ko‘zga tashlanadi. Mexrobli taxmon uch atirgul tupi b-n bezatilgan. Moxir musavvirning xomaki chizmasi asosida bajarilgan ushbu joynamoz nusxalari mexrobli taxmon xam, o‘simliksimon naqshlar xam joynamoz uchun zaruriy unsur ekanligini ko‘rsatadi.
  
• 
  Joynamozdagi naqshlar davrlar va jamiyatning barcha qatlamlari uchun xos ma‘naviy olam o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligini bildirib turadi. Ular islom an‘analari, shuningdek, milliy madaniy-tarixiy jarayonni nurlantirib turuvchi adabiy manba bo‘lib qoladi.
  
•