|
2. Yozuv tamoyillari Fonetik Morfologik Shakliy Tarixiy-an’aviy farqlash.
1) Fonetik tamoyil
2) Morfologik tamoyil
3) Shakliy-ananaviy tamoyil
Orfografiya – adabiy tilning to’g’ri yozish qonun-qoidalarini o’rganuvchi bo’lim.
Fonetik tamoyil – talaffuzni yozuvda aks ettiradigan tamoyil.
Morfologik tamoyil – talaffuzni emas, balki so’z va qo’shimchalarni asliga mos holda yozadigan tamoyil.
Shakliy-ananaviy tamoyil – o’zlashgan so’zlarning shakli yozuvda saqlanadigan tamoyil.
Differentsiatsiya tamoyili – shakli va talaffuzi bir xil bo’lgan so’zlarning yozuvda turli shartli belgilar vositasida farqlanadigan tamoyil.
Jamiyatning har bir a’zosidan togri sozlay olish va savodli yoza bilish talab etiladi. Oquv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida kelib chiqadi. Adabiy tilning ikki shakli bolib, ulardan biri yozma nutqdir. Bu nutq orfografiya qonun-qoidalariga asoslanadi. Demak, orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos bolib, u tildagi ozak-negiz va qoshimchalarni agona tarzda togri yozish haqidagi qoidalar yigindisidir. Kirill grafikasi asosidagi imlo qoidalari 1956 yilda tasdiqlangan. Bu imlo qoidalari quyidagi bolimlarni oz ichiga oladi: 1. Ayrim harflar imlosi; 2. Ozak-negiz va qoshimchalar imlosi; 3. Qoshma soz va soz birikmalari imlosi; 4. Bogin kochirilishi; 5. Bosh harflarning yozilishi.
1995 yil 24 avgustda lotin grafikasi asosidagi ozbek yozuvining imlosiga doir qoidalari tasdiqlandi. Bu imlo qoidalari quyidagi bo`limlardan tuzilgan: Fonetik tamoyil (fonetik usul). Bu tamoyil sozlar, soz tarkibidagi qoshimchalar qanday talaffuz etilsa, xuddi oshanday yoziladi. Bu tamoyil asosida ayrim harflar imlosi, asos va qoshimchalar imlosidagi ayrim qoidalar ishlab chiqilgan. Masalan, 1) son soziga fe’l yasovchi -a qoshimchasi qoshish bilan yasalgan soz sona emas, sana tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. YOsh, ot sozlariga fe’l yasovchi -a qoshimchasi qoshilishi bilan yasalgan yosha, ota sozlari yasha, ata tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Ong sozi fe’l yasovchi -a qoshimchasini qoshish bilan yasalgan soz ongla emas, angla tarzida talaffuz qilinadi va yoziladi. 2) oyin soziga -a fe’l yasovchi qoshimcha qoshilishi bilan yasalgan soz oyna tarzida (i tovushi tushirilib) aytiladi va shunday yoziladi; 3) sariq, ulug sozlariga fe’l yasovchi –ay qoshimchasi qoshilishi bilan yasalgan soz sargay, ulgay tarzida aytiladi va shunday yoziladi; 4) oqi, tani, tashi kabi fe’l formalariga –v qoshimchasini qoshish bilan hosil qilingan soz tashuv, oquv, tanuv tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 5) Tara, boya sozlariga ot yasovchi –q qoshimchasini qoshish bilan yasalgan soz taroq, boyoq tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 6) q va k tovushi bilan tugagan kop boginli sozlarga egalik qoshimchasi qoshilganda q tovushi g, k tovushi g tovushiga almashadi va shunday yoziladi: taroq-i- tarogi, kurak-i-kuragi, istak-i-istagi, ortoq-i-ortogi. Izoh: q va k undoshi bilan tugagan ayrim sozlarga egalik qoshimchasi qoshilganda q va k tovushlari asliga muvofiq aytiladi va yoziladi: ishtiroki, ishtiyoqi, zavqi, shavqi, choki, cheki. Ogiz, qorin, orin, singil, kongil, burun, shahar kabi sozlarga egalik qoshimchalari qoshilganda, ikkinchi bogindagi i, u, a unlilari talaffuzda tushib qoladi va shunday yoziladi: ogiz+im-ogzim, qorin+im-qornim, orin+im-ornim, singil+im-singlim, kongil+im-konglim, burun+im-burnim, shahar+im-shahrim (bu soz shaharim tarzida aytilishi va yozilishi ham mumkin. Bu ikki holat tilda parallel ishlatiladi.);
Adabiy tilda jonalish kelishigining –ga qoshimchasi shakli qabul qilingan. Ba’zan bu shakl –ka, -qa tarzida eshitiladi. Masalan, bilakka, godakka, qishloqqa, toqqa kabi. Korinib turibdiki, soz q yoki k undoshi bilan tugaganda jonalish kelishigi –qa, -ka shaklini olyapti. Ogzaki talaffuzda soz qanday tovushlardan tashkil topgan bolsa, bu tovushlar yozuvda ham shu tovushlarga mos harflar bilan aks ettirilyapti.
kirill alifbosi asosidagi ozbek orfografiyasining imlo qoidalariga kora g va k tovushi bilan tugagan sozlarga jonalish kelishik qoshimchasi –qa shaklida qoshilgan: tog+ga-toqqa; jonalish kelishigi qoshimchasi g tovushi bilan tugagan barg sozigagina –ka shaklida qoshilib, g tovushi bilan tugagan boshqa sozlarga –ga shaklida qo`shilgan. q va k undoshi bilan tugagan fe’l shakllariga ravishdosh hosil qiluvchi –gach qoshimchasining –qach va –kach variantlari qoshilib: chiqqach, ekkach tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi Rus tilidan ozlashgan kiosk, stolb sozlari ozbek tilida kioska, stolba tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; Ozlashma rama, para, minuta, sekunda, konfeta kabi sozlarning oxiridagi a unlisi ozbek tili ogzaki nutqida talaffuz etilmaydi va yozuvda ham aks ettirilmaydi (rom, par, sekund, minut, konfet kabi).Ozlashma shyotka, podnos sozlari esa chotka, patnis tarzida aytiladi va yoziladi. U, bu, shu, osha olmoshlariga –da, -dan, -ga, -gacha, -cha qoshimchalari qoshilganda i tovushi qoshib aytiladi va shunday yoziladi: unda, undan, ungacha va hokazo. Zachyot, syujet, sentyabr sozlari ogzaki nutqda zachot, sujet, sentabr tarzida talaffuz qilinadi va talaffuzga mos shaklda yoziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
