1. O’quv-tarbiyaviy jarayonni loyihalash jarayonining ob’ekti va muammolari

Reja:
1. O’quv-tarbiyaviy jarayonni loyihalash
2. Loyihalash jarayonining ob’ekti va muammolari
3. Tarbiya – o’quv-tarbiyaviy jarayon sifatida

1. O’quv-tarbiyaviy jarayonni loyihalash.

Ta’lim – boshqariladigan jarayon bo’lib, uning natijasi, ko’p jihatdan, tayyorlangan didaktik loyihaga bog’liq. Didaktik loyiha esa ta’lim texnologiyasining mahsulidir. Talabalarning bilish faoliyatini didaktik loyihaga ko’ra boshqarish ta’lim texnologiyasining pedagogik asosi sanaladi. Har qanday jarayonning boshlanishi va yakuni mavjud bo’lganidek, didaktik loyihani amalga oshirishning ham kirish va chiqish nuqtalari bor. Ikki nuqta orasiga juda ko’p nuqtalarni joylashtirish mumkin bo’lganidek, didaktik loyihani amalga oshirish ibtidosi bilan intihosigacha bo’lgan masofada ta’limning samarali usullari, vositalari ko’p topiladi. Bu yerda ta’lim texnologiyasi eng samarali usul bo’lib, ta’limning samarali shaklini tanlashda o’qituvchiga yordamga keladi.
Ta’lim jarayoni bo’yicha qilinadigan ishlar ikki qismdan iborat: ta’lim loyihasini tayyorlash va loyihani amalga oshirish.
1. Ta’lim loyihasini tayyorlash. Loyiha o’qituvchi yoki ekspert a’zolari tuza olish faoliyatining mahsuli bo’lib, qator umumiy xususiyatlarga ega. Loyiha asosida pedagog va talabalarning kelajakda birgalikda amalga oshiradigan faoliyati yotadi.
Ta’lim loyihasi ma’lumot mazmunini davlat standartlari talablari asosida tahlil etishdan boshlanadi. Tahlil ma’lumot mazmuni elementlari (bilimlar, ko’nikma va malakalar, ijodiy faoliyat tajribasi, munosabatlar) dasturlarda qanday berilganligi, darsliklarda qanday aks ettirilganligiga qaratiladi. Keyin ta’lim mazmuni o’rganiladi, u yoki bu mavzuni o’rganishdan ko’zda tutilgan maqsad, ta’limning didaktik maqsadi, pedagog va talabalar maqsadi, maqsadlarni amalga oshirish va hisobga olish varaqalari, beriladigan uy ishlari miqdori, mavzular bo’yicha o’tkaziladigan test savollari, reyting nazorati bosqichlari, etalon darajasida o’zlashtirish usuli oldindan belgilab qo’yiladi. Bu ishlarning barchasi ongda ta’lim modelini yaratishga olib keladi.
2. Ta’lim loyihasini amalga oshirish. Ta’lim loyihasi bevosita ta’lim sharoitida amalga oshiriladi. Bu jarayonda quyidagi ishlarga alohida e’tibor qaratiladi:
- o’rganilayotgan mavzu bo’yicha maqsad, vazifalar bilan talabalarni oldindan tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari, mustaqil bajariladigan ishlarni, ularni bajarish tartibi, paytini e’lon qilish, mavzuni to’liq o’zlashtirish bo’yicha ko’rsatmalar berish, o’zlashtirish me’yorlarini aytib berish;
- talabalarni faol, mustaqil faoliyatga rag’batlantirish, ular diqqatini bo’lim yoki mavzu mazmuniga tortish, uni qanday o’rganish zarurligini aytib berish, bilishga qiziqish uyg’otish, o’qish-o’rganishga havas, muammolarni bajarishga ehtiyoj uyg’otish, emostiyalar, tafakkur hodisalari, bilimlarni o’quv holatlariga tatbiq etish yo’llari orqali mavzu bo’yicha ma’lumotlar to’plash, to’plangan ma’lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil etish, mavzuni to’liq o’zlashtirishga oid o’zgarish, qo’shimcha, tuzatishlarni belgilash;
- bo’lim yoki mavzu bo’yicha to’plangan bilimlarga ishlov berish.
Ta’lim jarayoni stoxastik xarakterga ega. Unda kutilgan va kutilmagan, rejalashtirilgan, favqudlodda va tasodifiy hodisalar ham uchrab turadi. O’rganilgan bilimlarga ishlov berish jarayonida ham joriy nazorat natijalariga asoslanib loyihaga yangi o’zgarish, qo’shimcha va tuzatishlar kiritiladi;
- bo’lim yoki mavzu bo’yicha umumiy xulosalar chiqarish, chiqarilgan xulosalarni murakkab o’quv holatlariga tatbiq qilish, oraliq nazorat natijalariga ko’ra mavzu yoki bo’lim bo’yicha axborot to’plash, to’plangan axborotlarga ishlov berish jarayonlarida talabalar erishgan yutuqlarni tahlil qilish, talabalarning bilim va malakasi, ijodiy faoliyat tajribasidagi kamchiliklarini ko’rsatish, guruhdagi har bir talabaga yakuniy nazoratgacha bajariladigan qo’shimcha topshiriqlarni berish, ularni o’quv materialini yanada atroflicha o’zlashtirishga rag’batlantirish;
- yakuniy nazoratning asosiy vazifasi talabalarning ma’lumot va ta’lim mazmuni elementlarini etalon darajasida o’zlashtirishlarini aniqlash, etalon darajasidan past o’zlashtirgan talabalarni ogohlantirish, qo’shimcha topshiriqlar berish kabilardan iborat.
2. Loyihalash jarayonining ob’ekti va muammolari. Loyihalash hozirgi kunda pedagogik jarayonning muhim tomonlaridan bo’lib, malakali ishlab chiqilgan pedagogik jarayon texnologiyasi va boshqa ob’ektlar o’qituvchi tomonidan ta’lim oluvchilarni shaxs sifatida shakllantirishda salbiy ta’sir etuvchi faktorni yo’qotib, shu bilan birga har bir ta’lim oluvchiga pedagogik tizim tomonidan qabul qilingan individual sharoitlar yaratadi.
Pedagogik loyihalashning umumiy algoritmi quyidagilardan iborat:
 Loyihalash ob’ektining tahlili.
 Loyihalash shakllarini tanlash.
 Loyihalashtirishni nazariy ta’minlash.
 Loyihalashtirishni metodik ta’minlash.
 Vaqt bilan ta’minlash. (ma’lum vaqt va hajmda ishlash).
 Loyihalashni moddiy va texnik ta’minlash.
 Loyihalashni huquqiy ta’minlash. (pedagogik tizim va jarayonda)
 Kompyuter orasidagi aloqani yo’lga qo’yish.
 Hujjatlarni rasmiylashtirish.
 Loyihaga mutaxassislarning bahosi.
 Loyihalarni tasdiqlash va foydalanishga berish.
Loyihani tasdiqlashda birinchi o’rinda tayyorlangan loyiha kafedra himoyasiga beriladi, so’ngra tegishli markazlarga yuboriladi. Bu markazlar loyihaning yutug’i, maqsadi, o’quv materiallarining mazmuni, metodlari va shakllariga o’z bahosini chiqaradi.
Oiladagi tarbiyaviy majburiyatlar va vazifalar.
Oila jamiyatning bir bo’lagi. Shunday ekan, inson shaxsini shakllantirish oiladan boshlanadi. Oila murakkab ijtimoiy guruh bo’lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. Oila tor maishiy tushuncha emas, balki u ijtimoiy jamoadir. SHu sababli oilalar birlashib jamiyatni tashkil etadi.
Jamiyatdagi o’zgarishlar oilaga ta’sirini ko’rsatganidek, oiladagi o’zgarishlar ham jamiyatga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Buni biz 1998 yil mamlakatimizda “Oila yili” deb e’lon qilinishi misolida ko’rishimiz mumkin. SHu munosabat bilan hukumatimiz ishlab chiqqan tadbirlar oilani ijtimoiy muhofaza qilish, oilada yoshlar tarbiyasiga e’tiborni kuchaytirish, oilaning huquqiy tamoyillarini kengaytirish va boshqa oilani mustahkamlash bilan bog’liq masalalarga qaratildi. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek: ”Xalqimiz qadim-qadimdan oilani muqaddas deb bilgan. Oila ahil va totuv bo’lsa, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi. Oila farovonligi - milliy farovonlik asosidir”.
Ko’rinib turibdiki, qadimdan ham, bugun va ertaga ham, bundan keyin ham aqlli, farosatli, tafakkuri chuqur - bir so’z bilan aytganda kamolotli farzand tarbiyalash muammosi dolzarbdir. Xalq bunday fazilatli insonlarni sevadilar, e’zozlaydilar va hurmat qiladilar.
Bunday tafakkurga boy kamolotli farzand tarbiyasining sarchashmasi oiladan boshlanadi. Oila ana shunday tabarruk qal’adir. U qanday qurilishi lozim? Oila o’zi nima va uning maqsad, vazifalari nimalardan iborat?
Oila – voyaga yetgan ikki jinsning sevish, ardoqlash, hurmat qilish asosida, ixtiyoriy ravishda, qalb xohishi bilan tuzilgan qonuniy ittifoqidir.
Mo’’jazgina bir qal’a qurildi. Endi bu qal’ada bekinmachoq o’ynalmaydi. YOshlikdagi o’yinqaroqlik, beboshlik, erkalik, beparvolik o’rnini sezgirlik, mas’uliyat, andisha, javobgarlik kabi fazilatlar egallay boshlaydi. Bunga har bir yosh tayyorlanib, mas’uliyat ko’nikmasini his qilib, oila maqsad va vazifalarini tushunib, uqib bormog’i lozim.
Oila maqsadi – ikki jinsning o’zaro kelishuvi asosida farzandni dunyoga keltirish hamda tabiat va jamiyatning davomiyligini ta’minlash.
Oila vazifasi – er-xotinning birgalikda xo’jalik yuritish asosida oilani ham ma’naviy, ham iqtisodiy jihatdan ta’minlash hamda jamiyatga sog’lom, aqlli, har tomonlama barkamol farzand tarbiyalash.
Ota-onaning farzand oldidagi va aksincha farzandning ota-ona oldidagi majburiyatlari
Komil farzandli bo’laman, baxtli oila quraman degan maqsad bilan oila qurdingiz. Ammo bu maqsadga erishish farzand tarbiyalashdagi muhim omillarni, farzand oldidagi burchlarni bilib ish ko’rishni taqozo etadi.
farzandga chiroyli ism qo’yish (farzandingiz o’z ismini o’zgalarga aytganda orlanmasin); savodini chiqarish, iqtidoriga qarab bilim berish, imkoniyatiga yarasha o’qitish va kasb-hunar o’rgatish;
- uylantirish. turmushga chiqarish;
- uyli-joyli qilish;
- farzandlar orasidagi meros taqsimotida adolatli bo’lish.
- Ota-onaning pand-nasihatlariga quloq solish, ularga har doim yordam berish, mehribon, e’tiborli bo’lish, oila ishlariga ham ma’naviy, ham iqtisodiy yordam berish;
- har bir farzand o’z singil va ukalariga mehribon, yo’lboshchi va yo’ldosh, odobda, axloqda, ishda, ilm-hunar o’rganishda o’rnak bo’lish;
- ota-onalarining nimaga muhtoj ekanliklarini qalban his qilish, ularga bu borada amaliy mehribonlik ko’rsatish;
-oilaga berayotgan ma’naviy va iqtisodiy yordamini minnat qilmaslik;
- tavallud, bayram va hayit kunlarida yo’qlab turishni kanda qilmaslik;
- keksa ota-onalariga alohida g’amxo’rlik qilishi, shirin muomalada bo’lishi, orzu-niyatlarining amalga oshishida yordam berish;
- vaqti-soati yetib, bandalikni bajo keltirsalar, izzat-ikrom bilan oxirgi manzilga kuzatish, ma’rakalarini kamtarona, dabdabasiz, qarindosh-urug’lar, uni bilgan, hurmat qilgan eng yaqin odamlar bilan o’tkazish.