1. O‘quv materiallar

5.4 Qoldik zo‘riqishlarning yuzaga kelishi

Sovish bosqichida payvandlash joyida chekish erkin emasligi va siqish kuchi ta’sir qilishi natijasida metallning o‘ta zo‘riqqan holati yuzaga keladi. Ichki zo‘riqishlarning taksimlanish turi vaqt bo‘yicha o‘zgaradi, chunki u nafaqat cho‘kish va tashqi bosimga, balki metallning plastik deformatsiyaga qarshiligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Sovishning boshida yoki ning nisbatan kichik kiymatida z o‘q bo‘ylab cho‘kish ta’sirida metallning deformatsiyalanishi bilan sezilari darajada qoplanadi, nuqtali payvandlashda bu yo‘nalishda cho‘zuvchi zo‘riqishlar katta bo‘lmaydi, elektrodlar oldida esa ko‘pincha qoldiq siquvchi zo‘riqishlar paydo bo‘ladi.

Buylama yo‘nalishda (r o‘q bo‘ylab) cho‘kish deyarli qoplanmay qoladi, chunki sovish hisobiga quyma o‘zak atrofida o‘ziga xos bikr sinch hosil bo‘lib, u bu yo‘nalishda tashqi kuch ta’sirida deformatsiyaga to‘sqinliq qiladi. Shu sababli payvyndlash joyining markaziy qismida qoldiq, radial va aylana  zo‘riqishlar hosil bo‘lish jarayonlari rivojlanadi.



Nuqtali payvandlashdan keyin qoladigan qoldiq kuchlanish.
Bu zo‘riqishlar qanday hosil bo‘lishini quyidagi sxema bilan tushuntirish mumkin. Sovish paytida ichki qatlamlar, masalan halqa ko‘rinishida kaltalashishga urinadi, ammo sovuqroq qo‘shni tashqi halqalar bunga to‘sqinlik qiladi, natijada ularda qoldiq, cho‘zuvchi zo‘riqishlar va yuzaga keladi. O‘zakdan uzoqlashganda cho‘kish harorati va kattaligi pasayadi cho‘zuvchi zo‘riqishlar nolgacha kichiklashadi. Oralik, ancha katta bo‘lganda ishorasini o‘zgartiradi va siquvchi zo‘riqishlarga aylanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, sovish chog‘ida qoldiq cho‘zuvchi zo‘riqishlar dan katta bo‘lishi mumkin.
Agar payvandlash joyi sovib borgani sari tashqi bosimni oshirish evaziga metallning qo‘shimcha plastik deformatsiyasi keltirib chiqarilsa va bu bilan cho‘kish jarayonlari qoplanishi ta’minlansa, cho‘zuvchi zo‘riqishlar va ni kamaytirish va hatto siquvchi zo‘riqishlarga o‘zgartirish mumkin. Bu siqish kuchini F_cho‘k gacha ravon yoki pog‘onama-pog‘ona oshirib borish yo‘li bilan amalga oshiriladi.