1-Mustaqil ishi mavzu: Ilmiy maqolaga taqriz yozish

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI

Akademiknutq

FANI BO`YICHA

1-Mustaqil ishi

MAVZU:Ilmiy maqolaga taqriz yozish

713 21 guruh tala-

Basi BUNYOD YULDASHEV

Mening Bizkimningavlodimiz? “Insoniyatning qisqacha tarixi” asariga taqrizim quyidagicha:

Avvalo bukitob ayrim birodarlarimiz ogohlantirganidek, bachchabozlik vada hriylikni targ‘ib qilish Uchun yozilmagan. Asosiymazmunini yuqorida yozdim. O‘quvchikitobdan qidirganini topadi, bir kitob bilan qidamiz buzilib ketsa, demak bu mustahkam aqida emas ekan, biz aqidamizni yanayam mustahkamlashimiz, yo‘ldan adashtirmasligini O‘zidan so‘rashimiz lozim. Shunda ham kimdir taqvo uchun o‘qimaslikni istasa, bu uning xohishidir. Bilimsizlik kulfat keltirmaydi, ammo yutqazib qo‘yish yomon, deydilar. Modomiki, shunday ekan, men bunday asarlarni atoqli yozuvchimiz O‘tkir Hoshimov aytganidek mag‘zini yeb po‘chog‘ini tashlab yuborish kerak bo‘lgan kitoblar qatorida ko‘raman. Ilm-fan sezgilarga asoslanadi, turlinazariya, farazlarni ilgari surishi mumkin va mutlaq haqiqatga da’vo qilmaydi, shu bilan birga tinimsiz o‘zgarishda, yangilanishda bo‘ladi.

Biz kimningavlodimiz? “Insoniyatningqisqachatarixi”
asarigataqriz

Tarixbuo‘tmishvoqealariningketma-ketligihamdaularningo‘zarobog‘liqligini, rivojlanishqonuniyatlarinio‘rganuvchifandir. Rivojlangandavlatlardarsliklaridabubog‘liqliklaro‘quvchilargao‘tiladi. Ammo bizningtarixkitobimizquyidagicha (ko‘pchilikkatushunarlibo‘lishiuchun, asosan “O‘zbekistontarixi”ninazardatutyapman) eramizdanavval: To‘maris, Shiroq, yunonlaristilosi, Spitamen; eramizdankeyin: turkhoqonligi, arablarkelishi, Beruniy, Ibn Sino kabiolimlar, so‘ngmo‘g‘ullarbosqini, Amir Temurdavlati, keyinTemuriylarvaShayboniylarziddiyati, xonliklar, shubilanruslaristilosigao‘tibketamiz. Bu voqealarvashaxslarfaoliyatiningbugungikunimizgata’sirihaqidanechtamizbilamiz? Masalan, men deyarlibilmayman, ammo bilgimkeladi. Aniqrog‘i, biz tarixnivoqealarvasanalarshaklidabilamiz, ularningrivojlanishqonuniyati, o‘zarobog‘liqligivabugunimizgata’sirinibilmaymizvabilishgaurinmaymiz. Keling, savollarqo‘yaylik: barmoqlarimizsonisakkiztabo‘lgandabugunsakkizliksanoqtiziminiqo‘llayotganbo‘larmidik? TurkistonMuxtoriyatisaqlanibqolgandabugunqandaydavlatdayashayotganbo‘lardik? Shayboniyzodalarshialarbilanurushmagandabugune’tiqoddashiabo‘larmidik? ChorRossiyasivasovetlaro‘lkamiznipaxtagaemasza’faronyetishtirishgayo‘naltirgandasanoatvainfrastrukturamizqandayholatdabo‘lardi? Shunga o‘xshashsavollar. Faktlarnito‘plash, ularnitizimlashtirishvasabab-oqibattarozisidao‘lchashhamdaqonuniyatlarinianiqlashbu fanning xususiyatidir.

Kitobinsonavlodiningpaydobo‘lishi, jamoalargato‘planibyashayboshlashi, o‘zaromunosabatlar, kognitivinqilob (ya’niinsonbiliminingoshibma’lumbosqichgayetishivabuningvositasidajamiyatnio‘zgartirishi), agrarinqilob (odamzotekinyetishtirishnio‘rganibo‘zinita’minlayolgani), o‘zaroxabarlashuvimkoniyatitufaylibirlashibyashashgaintilishi, ilmiyinqilob, kapitalizmvaboshqamasalalargato‘xtaladi. Vabujarayondagibirlamchisabablarnisharhlashgaurinadi. Hararininguqtirishicha, insonjamikimavjudotlarhukmdorigaaylanishigauningo‘zaroaxborotalmashaolishvabirlashaolishqobiliyatisababbo‘ldi (shuqobiliyatboshqamavjudotdabo‘lgandahoziryeryuzininghukmdori u bo‘lardi). Harari deydiki, insonlarbirlashganbarchaijtimoiytuzilmalarxohkompaniya, xohdavlat, xoh din, xohsiyosiypartiya – barchasixayolotmahsuliga (ruschada “mif” va “vimisel”, ya’ni “to‘qima”, “uydirma”, “ertak” ma’nosidatarjimaqilingan. Men ayniso‘zni “xayolotmahsuli” deb oldim, chunkibuyerdaaynanmif-ertakso‘zitushmaydi, ma’noko‘proq “g‘oya”, “aqida” so‘zigatortadi, nazarimda. Shundaybo‘lsa-da, dinnixayolotmahsulideb atashislomiyaqidamizgazidliginieslatibo‘taman, e’tiborberishkeraknuqtalaridanbirishudir) ishonishoqibatidayuzagakeladi.

Kitobgarchiilmiybo‘lsa-da, soddauslubdayozilgan. Hatto, rusyokiingliztiliniyangio‘rgangano‘quvchi ham qiynalmasdantushunadi. Muallifmuayyanvoqelikniravshanroqtushuntirishuchunbadiiylikkayaqintasvirlardanfoydalanadi, sarlavhalarniqiziqarlitanlaydi: “OdamvaHavoningbirkuni”, “Pejoafsonasi, “Ruhlarbilanmuloqot”, “Urushmitinchlik?” vahokazo.
Marksizmdanma’lumki, Karl Marks kishilikjamiyatinibeshtaijtimoiy-iqtisodiyformatsiyagabo‘ladi. Bundaytasnifga u iqtisodchisifatidaishlabchiqarishvositalarigaegaliknuqtainazaridanyondashadi. Harari “aql-idrokliodam” (XomoSapiyens) tarixinito‘rtdavrgabo‘ladi: kognitivinqilob (taxminaneramizdanavvalgi 70-12 mingyillaroralig‘i, budavrdaodamzodtasavvuririvojlanibaqlinitanigan), qishloqxo‘jaligiinqilobi (taxminaner.av 12 asrdan to eramizgacha, budavrdaqishloqxo‘jaligirivojlandi), insoniyatningsiyosiytashkilotvaimperiyalargabirlashuvi (taxminaneramizdan to 1500 yillargacha) vailmiyinqilobdavri (1500 yildanhozirgachailm-fan taraqqiytopishdavri). Harari insoniyattarixinibo‘laklargaajratishdaiqtisodemas, tabiiyfanlar, xususan, biologiyanuqtainazaridanyondashadi, ya’niodamnibirbiologik tur deb qaraydi.
Harari o‘zarobir-birinitanibmunosabato‘rnatibguruhgauyushaoladiganodamlarsoniuzog‘ibilan 150 nafargayaqindeydi. Guruhdaodamlarsoni 150 nafardanortsa, boshqarishmurakkablashadi, yetakchiularniadashtiraboshlaydi. Xo‘sh, shundayekan, odamlarming, mlnkishilikbirlashmalargaqandayuyushadi? Chunkiularnio‘zarobir “xayolotmahsuli”gaishonchbirlashtiradi, deydi u. Bir-birinimutlaqotanimaydiganikkiserbo‘zarogaplashibketishimumkin, chunkiularserbxalqi, serbmamlakativabayrog‘iborligigashubhaqilmaydi. Googleningikkixodimitanishbo‘lmasa-da, birgalikdasamaraliishlaydi, chunkiular Googlenomlikompaniyaborligiga, uningaksiyalarivapullarimavjudligigaishonadi. Ko‘ribturganingizdek, barchasiniodamzoto‘ylabtopganxayolotmahsuligaishonchbirlashtiradi.
Kitobdanazariyalargako‘perkberilganiuchunishonchsiztuyuluvchijoylari ham uchraydi. Muallifba’zano‘zidanavvalgiolimlarningfikrlariga “barchasiertak” deb bepisandyondashadi. Ayniqsa, insonningodamsimonmaymundankelibchiqishida’vosiinsoniyatOdamAtodantarqagan deb ishonuvchilargayoqmasligitabiiy. Ammo musulmonolimlarorasidaOdamAtobirinchijismoniyodamemas, undanavval ham odamlarbo‘lganligi, OdamAtoesabirinchipayg‘ambarvaYaratganningelchisisifatidatanlanganliginiaytuvchilar ham borligini (Rossiya Islomqo‘mitasiraisiHaydarJamolningfikrini ko‘ring) unutmasligimizkerak. Bu haqdaturktafsirchiolimi Mehmet Okuyanning ham qiziqarlifikrlari bor.
Ammo biz musulmonolamiilm-fanda, ayniqsatabiiyfanlarnio‘zlashtirishdabenihoyaachinarliahvolgatushibqolganligimiznie’tirofetmasakbo‘lmaydi. Tabiatvajamiyatqonunlarinianglashgaurinmaymiz, kelajakniprognozlayolmaymiz. Shu sababli ham dunyobo‘yichakashfiyotlarning 1 foizi ham musulmonlarhissasigato‘g‘rikelmaydi, boshimizo‘zaronizodanchiqmaydi, rivojlangannomusulmondavlatlarbizniosonginaboshqarishadivakerakbo‘lsaqurbonqilishadi. Abbosiylardavridagimusulmonolimlari “aqidamizgaputuryetmasin”, deyaHarariningkitobidanparhezqilishimizniko‘rgandabalkikulardi. Chunkiularilm-fangaoid har qandaykitobnio‘rganganva “Zevshaqqi” deb boshlanuvchiyunonolimlariasarlarini ham arabchagatarjimaqilishdan bosh tortmagandi. Dunyoolimlaribugun Amerika, Yevropa, Yaponiyagaintilganideko‘shadavrdaQohira, Bag‘dod, Xorazm, Damashqkabishaharlargaintilardi. Shubha yo‘qki, biz tabiiyfanlarnio‘rganmasdankattaxatoqildikvajabrinitortmoqdamiz. Musulmonlarhaqidahozirg‘ayridinlarularningo‘zlaridanko‘proqbiladivashutufayli ham ustundir. Musulmonlarg‘oyaviymuxoliflarinio‘rganishlari, ularningyondashuvi, ilmi, g‘oyalari, davlatboshqaruvibilantanishishlarikerak. Aqidamizgaputuryetmasin, deb o‘zinichetgatortmasligizarurdir. Islomiyaqidakerak, ammo bugunbirginaaqidaningo‘zitaraqqiyetishuchunyetarliemas. Aqidamizqachonkiqalbimizgajoylashib, e’tiqodgaaylangandaginafoydalidir. Men tabiiyvaijtimoiyfanlarnimusulmonlarxuddidiniyilmlarnio‘rgangandekharislikbilano‘rganishiniorzuqilaman.
Yuval Hararining “Insoniyatningqisqachatarixi” kitobinio‘tganyilivazirlikdagibiryoshtashabbuskoryigittarjimaqilibnashrettirmoqchibo‘lgandi, ammo imkonivaresursibo‘laturib, negato‘xtaganinibilmayman. Shunga qaramasdanbu bestseller asarningtarjimasigaNurbekAlimovkirishibdi. Boshinio‘qibko‘rdim, tarjimanazarimdayomonemas. Qiziquvchilaruchunfoydalikitobbo‘ladi, debo‘ylayman.