1. Morfemika haqida So’z yasalishi So’zning morfemik tarkibi Morfemika

So`z yasalishi

So`z yasalishi tilshunoslikning mustaqil sohalaridan biri bo`lib, u yangi ma’noli so`z yasalishi, so`z yasash usullari, so`z yasalishiga aloqador bo`lgan hodisalarni o`rganadi.

«So`z yasalishi» atamasi ikki xil hodisaga nisbatan qo`llanadi: 1) tilshunoslikning so`z yasalishi bilan bog`liq hodisalarni tekshiruvchi bo`limini; 2) umuman so`z yasalishi, so`z hosil qilinishini bildiradi.
Nutqda so`zlar tub yoki yasama shaklda qo`llanadi.
YAsovchi affikslarga yoki yasovchi qismlarga ega bo`lmagan so`z tub so`z deyiladi: inson, xalq, millat, suv, non, havo, yaxshi, ziyrak, xursand, besh, o`n, yigirma, biz hamma, ba’zi, bormoq, kelmoq, o`qimoq, sekin, birga, hozir va h.k.
Tilda mavjud usullar bilan yangi hosil qilingan so`z yasama so`z deb yuritiladi. Masalan, tinchlik, bog`bon, gulzor, jonlan, birlash, ko`kar, sezgir, zavqli so`zlari o`zakka yasovchi affikslar (-lik, -bon, -zor, -lan, -lash, -ar, -gir, -li) qo`shish usuli bilan yasalgan bo`lsa, Dilorom, Durbek, Oqtepa, bilakuzuk, sohibjamol, sofdil, erksevar so`zlari so`zlarni yoki so`z shakllarini qo`shish, biriktirish usuli bilan hosil qilingan.
Tilda mavjud bo`lgan so`z (yoki so`zlar, so`z shakllar negizida ma’lum usullar bilan yangi ma’nodagi so`zlarni hosil qilish so`z yasalishi deyiladi.
O`zbek tilida so`z yasalishining affiksatsiya, kompozitsiya, fonetik, semantik, abbreviatsiya kabi usullari bo`lib, shulardan affiksatsiya va kompozitsiya usullari asosiy va etakchi usullar hisoblanadi.
Affiksatsiya usuli. So`zga so`z yasovchi affiks qo`shish bilan yangi so`z hosil qilish affiksatsiya usuli deyiladi. Masalan, Paxtakor, sinfdosh, quvonch, do`stlik, ochiq, tirishqoq, serjilo, ilmiy, o`yla, kengay, shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko`pincha, ertalab va boshqalar.
So`z yasovchi affikslar o`zbek tilida asosan suffiks tarzida qo`llanib, so`z o`zagidan so`ng qo`shilib keladi. Ba’zan bunday affikslar o`zak oldiga prefiks tarzida qo`shilib, yangi ma’nodagi so`z yasashi mumkin. Masalan, serhosil, serunum, badavlat, ba’mani, beminnat, beg`araz, noo`rin, nohaq, badfe’l, badbashara va h.k.
O`zbek tilida so`z yasovchi affikslardan tashqari, o`z xususiyatlari bilan affikslarga juda yaqin turadigan xona, noma, obod kabi so`z-affikslar ham mavjud. Bunday so`z-affikslar tilshunoslikda affiksoidlar deb ham yuritiladi: ishxona, mehmonxona, oshxona, qabulxona, tabriknoma, Xalqobod, YAngiobod.
Kompozitsiya usuli. Birdan ortiq mustaqil ma’noli so`z yoki so`z shakllarining qo`shiluvi, birikuvi orqali yangi so`z yasash kompozitsiya usuli bilan so`z yasash deyiladi. Bu usul bilan qo`shma, ayrim juft so`zlar hosil qilinadi. Masalan, guldasta, gultojixo`roz, asalari, tomorqa, xushfe’l, rahmdil, olijanob, hozirjavob, havo rang, e’lon qilmoq, rad etmoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, har gall, yonma-yon, zo`r-bazo`r, ketma-ket va b.
Fonetik usul. Bu usulga ko`ra, so`zda fonetik o`zgarish yuz berib, yangi so`z hosil qilinadi. CHunonchi, so`z urg`usining o`rnini almashtirish natijasida boshqa-boshqa so`z turkumiga doir so`zlar hosil bo`lishi mumkin: yo’zma – fe’l, yozma’ – sifat, su’zma – fe’l, suzma’ – ot, fi’zik – ot, fizi’k – sifat, akade’mik – ot, akademi’k – sifat va b.
Semantik usul. Bu usulga binoan, so`z ma’nosida o`zgarish ro`y berib, ma’nosi boshqa-boshqa, shaklan o`xshash yangi so`z hosil bo`ladi: kun – sutkaning yorug` qismi, kun - quyosh, planeta; ko`k – osmon, ko`k - havorangga o`xshash rang, bir – son, birga, birdan, birda – ravish.
Fonetik va semantik usul hozirgi o`zbek tili nuqtai nazaridan nofaol tarixiy so`z yasash usullari deb qaraladi.
Abbreviatsiya usuli. Bu usulga ko`ra, bir butun holda qo`llanadigan to`g`ri ma’noli turg`un birikmalarning qismlari har xil yo`l bilan qisqartirilib so`z hosil qilinadi. Bu usul rus tilidan kirgan bo`lib, qisqartma otlar shu usulda yasaladi: BMT – Birlashgan Millatlar Tashkiloti, MDH - Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi, ATS – Avtomatik telefon stantsiyasi, ToshMI – Toshkent Meditsina instituti, filfak – filologiya fakulteti, akademlitsey – akademik litsey, peduniversitet – pedagogika universiteti va b.
Morfemalar so'zning tarkibida o'z rolini yo'qotdi. Demak, g'arb so'zi asosida morfema prefiks ma'nosini yo'qotdi va bu o'zak hosilaga aylandi. So'zning morfologik tarkibidagi o'zgarish hamma bo'g'inlar uchun majburiy emas, faqat ayrim holatlarda kuzatiladi. Zamonaviy tilda ko'plab so'zlar o'tmishda qanday ajratilgan bo'lsa, xuddi shu tarzda morfemalarga bo'linadi. Biroq, zamonaviy tilda so'z paydo bo'lgan asos bilan aloqasini yo'qotgan yoki umuman yaratuvchi asos bilan emas, balki uning faqat bir qismi bilan o'zaro bog'liqlikni boshlagan holatlar ko'p. Ushbu holatlarda so'zning morfologik tarkibi o'zgargan.
So'zning morfologik tarkibidagi o'zgarishlarga quyidagi sabablar sabab bo'ladi:
Ilgari mahsuldor va hosila sifatida korrelyatsiya qilingan o'zaklarning leksik ma'nolarining o'zgarishi. Zamonaviy rus tilidagi qanot (qushlar) va ayvon (uyning bir qismi) so'zlarining semantik o'zaro bog'liqligi, eski rus tilidan farqli o'laroq, mavjud emas, chunki bu so'zlar ma'no jihatidan har xil. Binobarin, qanot va ayvon so'zlarining asoslari mahsuldor va hosila asoslari bilan o'zaro bog'liq emas, ayvon-o asosi hosila bo'lmagan asosdir.
So'zlarning tovush tarkibini o'zgartirish. Sozlar sudrab yurish, yostiq sumkasi, konvert, qobiq, bulut qarindosh so'zlar, ammo ularning morfologik tuzilishi har xil: dastlabki uchta so'z kelib chiqadigan o'zak ( sudrab-tortib, sudrab-volga-tolga), so'nggi ikki so'z, bu so'zlarning fonetik o'zgarishi tufayli tovush hosil bo'lishiga bog'liq bo'lmagan hosilaga aylandi (qarang: bulut bilan o'ralgan, qobiq simli).
Korrelyatsion mahsuldor jarohatlangan lug'atdan yoki tegishli so'zlardan chiqib ketish. Sozlar ko'ylak, vince, vagon zamonaviy rus tilida lotin bo'lmagan poyalarning namunalari keltirilgan. Poyaning nisbiy hosilalari (ishqalanish - mato parchasi, oqqush - tutashgan tutqichli o'q, yam - Yamskaya yo'lidagi to'xtash joyi) zamonaviy rus tilining lug'atidan chiqib ketgan.
Mahsuldor tipdagi so'zlarning morfologik tuzilishining samarasiz tipdagi yoki etimologik jihatdan ajratilgan so'zlarning morfologik tarkibiga ta'siri. Chet tilidagi murakkab soyabon so'zi dastlab ildiz so'zi sifatida talqin qilingan, so'ngra quyruq, og'iz va hokazo so'zlarga o'xshashlik bilan. soyabon va -ik qo'shimchasini hosila bo'lmagan asosga bo'linishni boshladi.
So'zning morfologik tarkibi tarixidagi barcha bu hodisalar qisqartirish, qayta parchalanish va ildizning murakkablashishi deb ataladi.
Def aloqa - bu hosil bo'lgan so'zning kelib chiqishini hosila bo'lmaganga aylantirish, artikulyatsiyani so'z bilan morfemaga aylantirish.
Soddalashtirish tufayli til hosila bo'lmagan, tub so'zlar bilan boyib boradi, so'z hosil qilishning yangi leksik markazlarini hosil qiladi (taqqoslang: qo'shiq aytish - pishgan va h.k. - shoshilish - shoshilish va boshqalar - muvaffaqiyat - muvaffaqiyatli va h.k.). Boshqa tomondan, soddalashtirishning natijasi - hosila qo'shimchalarining samarasiz bo'lganlar toifasiga o'tishi, ba'zan esa ularning to'liq yo'qolishi. Hozirgi rus tilida hosila bo'lmagan good, old so'zlarining tublarida -r- qo'shimchasi ajratilmaydi; birodar so'zida -r- qo'shimchasi tushib qoldi (ukrain tilidagi qarindoshlik bilan taqqoslang).