1-modul. Kásip psixologiyasining izertlew metodları.
Ekenin aytıw kerek, hár qanday jámiettiiń gúlleniwi, social, siyasiy, ekonomikalıq
turaqlılıǵın onıń puqaralarina intellektual hám ahloqiy potencialın joqarı dárejede
rawajlanǵanlıǵına baylanıslı. Zero, jámiyetimizdiń ruwxıy jańalanıwında, social jóneltirilgen
bazar ekonomikasın qáliplestiriwde jáhán jámiyetshiligine qosılıwın támiyinleytuǵın
demokratiyalıq huqıqıy mámleket qurıw kadrlar tayarlawdıń milliy máselesi ústin turatuǵın
kriterya retinde zárúrli rol oynaydı. Sol sebepli de insan onıń hár tárepleme jetilisiwi hám
párawanlıǵı, shaxs mápleri ámelge asıriwdiń sharayatların hám tásirli mexanizmlerin jaratıw
gónergen oylaw jáne social minez-qulıqtıń ulgilerin ózgertiw respublikada ámelge asırılıp
atırǵan reformalardıń tiykarǵı maqseti hám háreketlendiriwshi kúshi bolıp tabıladı. Sebebi
xalıqtıń bay intellektuallıq miyrasları hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar tiykarında zamanagóy
mádeniyat, ekonomika, pán-texnika hám texnologiyanıń jańa jetiskenlikleri tiykarında jetilisken
tayarlıqtan ótken kadrlardı tayarlawdıń jańa sistemasın qáliplestiriw Ózbekstan Respublikası
rawajlanıwınıń zárúrli shártlerinen biri bolıp qaldı.
Mine usı mánisten alıp qaraǵanda búgingi ǵárezsizlik sharayatında kadrlar tayarlawdıń
milliy modelin ámelge asıriw, hár tárepleme kámal tapqan, jámiyet turmısına maslasqan tálim-
tárbiyanı sanalı túrde qabıl ete alatuǵın mámleket, jámiyet hám shańaraq aldında juwapkerlik
sezimin túye alatuǵın puqaralardı tárbiyalawdı názerde tutıw menen birge bilimlendiriw tarawın
tupten reformalaw, onı ótken zamanınan qalǵan ideologiyalıq qarawlar hám sarqitlardan tolıq
qutıltırıw, rawajlanǵan demokratiyalıq mámleketlikler dárejesinde joqarı ruwxıylıq hám etikalıq
talaplarǵa juwap beretuǵın joqarı maman kadrlar tayarlaw milliy sistemasın jaratıw maqsetinde
1997 jıl Joqarı Jıynalıstıń IX sessiyasında “Tálim tuwrısındaǵı nızam” hám “Kadrlar tayarlawdıń
milliy programması” qabıllandı.
Insan balası kámalǵa jetkeni tárepke ilmga, bilimge talpinadi. Dáslepki saboqni ol
mektepden aladı. Biraq keleshegimiz iyeleri bolǵan jaslarǵa tálim beriw olardı oqıtıw menen
baylanıslı ayırım máseleler búgingi kúnde kisin o'ylantirib qoyıp atırǵanı tábiy. Sebebi
zamanagóy kúshkor jámiyet bolsa jetik bilgir qánige kadrlarǵa mútáj bolıp baraveradi. Bul da
tábiyaat nızamı “Eń áhmiyetlisi sonı ańlap jetiwimiz kerek, kadrlar máselesin hal etpes ekenbiz,
sa'i-háreketlerimiz kutilgan nátiyjelerdi beriwi, turmısımızdıń ruwxıylıqımız ózgeriwi qıyın
keshedi. Sonday ekenki, zamanagóy tálim-tárbiya sistemasın reformalaw zaman talaplarına
uyqas kadrlar tayarlaw jumısın jolǵa qoyıw jumısımızdıń bas baǵdarı bo'lmog'i kerek.
Búydew múmkin, bárkámal insannıń qáliplesiwi onıń múnásip kásip-korni iyelewi jámiyet
rawajlanıwı ushın baholi qudıreti óz úlesin qosıp jasawı hám sol arqalı jámiyette o'zligini
kórinetuǵın etiwi yaǵnıy shaxstıń jetilisiwi názerge alınadı. Kámallıq tárepke umtılıw shaxstıń
kásiplik qáliplesiwi menen birge pútin halda keshetuǵın hám derlik bir ómir dawam etetuǵın
quramalı
process bolıp tabıladı. Keń mániste kásiplik qáliplesiw degende insannıń óz intellektual
qábiletleri fizikalıq múmkinshilikleri ol yamasa bul tarawǵa bolǵan uqıpları, qızıǵıwshılıq hám
umtılıwları, sonıń menen birge qádiriyat hám dúńyaǵa kózqaraslarına kóre qandayda bir bir
kásip salasında tálim alıw keyinirek sol tarawǵa aralasıp, iykemlese barıwı hám aqır-aqıbetde
jıllar dawamında jetik hám maman qánige jetiwiwi túsiniledi.
Haqıyqattan da bul sheksiz quramalı keyin basıp qaytalanbaytuǵın zárúrli process bolıp, ol
jaǵdayda insan mápleri jolınan ónimli paydalanıwdı shólkemlestiriw, búgingi kúnniń eń aktual
máselelerinen biri bolıp tabıladı. Kásiplik qáliplesiw procesiniń dáslepki hám áyne waqıtta oǵada
zárúrli basqıshı bolajaq kásipti tańlaw,
yaǵnıy anıq bir kásiplik sheshimge keliwineshe bolǵan dáwirin óz ishine aladı. Ayqınki,
jaslardıń kásip tańlawǵa tayarlıq dárejesi, tek ǵana jas qásiyetlerine baylanıslı emes, ol belgili
jasqa kelip óz-ózinen qáliplesip qalmaydı. Jaslardıń kásip tańlawǵa pedagogikalıq -
psixologiyalıq bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybeler, sonıń menen birge, jámiettiiń tásiri arqalı
tayarlaw hám tárbiyalaw kerek. Usı processda shaxstan kásibi tiyisli bilimlerge ıyelew talap
etiledi. Sol sebepli de oqıwshılardı kásipler álemine tiyisli bilimler menen qurallandırıw hám de
ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi payda etiw kerek. Onıń ushın kásiplerge tiyisli
qóllanbalar, tarqatpa materallar menen támiyinlew kerek. Sondaǵana kásip tańlaw processinde
júzege keletuǵın túrli qıyınshılıq, qarama-qarsılıq, tosqınlıqlardı aldın alǵan halda oqıwshı -
jaslardı sanalı túrde kásibi jibesh múmkinshiligine iye bolamız.
KASB PSIXOLOGIYASI FANINING PREDMETI, VAZIFALARI VA AHAMIYaTI.
Hár bir insannıń ómirinde kásiplik iskerlik zárúrli áhmiyetke iye. Ata-analar perzentleriniń
dáslepki qádemleridanoq onıń keleshegi tuwrısında oylap qalıwadı. Perzentleriniń qızıǵıwshılıq
hám qábiletlerin baqlaw arqalı olardıń kásiplik keleshegin anıqlawǵa háreket etediler. Ásirese,
mektepte beriletuǵın tálim-tárbiya oqıwshınıń túrli pánlerge bolǵan tańlawlı munasábetin keltirip
shıǵaradı, ayırım balalarda bolsa qaysı bolıp tabıladı pánlerge bolǵan qızıǵıwshılıqı tez bilinedi,
yaǵnıy suwretleytuǵın, muzıkalıq hám taǵı basqalar. Óspirimlik dáwirine kelip, mashqala jáne de
kúshayadi. Kóplegen oqıwshılar hám ata-analarǵa qanday kásipti tańlawları aldınan belgili
boladı : olar “Men shıpaker bolaman”, “Biziń balamız, qizimiz, medicina insititutiga hújjet
tapsıradı. Sonday bolsada, kásiplik maqsetlerdiń anıqlıǵı hám olardı ruyobga shıǵıwı boyınsha
qáwipleniw jaǵdayları sezilib turadı. Áwmetsizlikka ushrassa -chiq Ayırım oqıwshılar ushın
toǵızınshı sinfni bitirgach, kásiplik baǵdarların tańlaw - eń aktual másele bolıp qaladı.
Kóplegen mektep pitkeriwshileri keleshekte kim bolsam eken yamasa qaysı tarawdı
qánigesi bolsam ekanq - degen sorawdı óz aldılarına qoyıp, kásip tańlaw mashqalasına dus
keliwedi. Nátiyjede oqıwshılar tárepinen qánigelikler kútilmegende saylanadı. hesh qanday
arnawlı tayarlıqqa iye bolmaydıden yamasa kásiplik keleshegin túsinip yetmasdan mektep
pitkeriwshileriniń bir bólegi tezlik penen jumısqa jaylasadı. Bunda kásip dúnyasında óz ornın
qıdırıw ózgeshe mániske iye boladı. Kásip óner kolledjine kirgen jaslar ushın kásip tańlaw
mashqalası tolıq yechilmagan boladı. Olardıń bir bólegi tańlawdıń tuwrılıǵına oqıwdıń birinshi
jılıdayoq ekilenip qalıwadı, basqaları - ǵárezsiz kásiplik iskerliginiń basında, ayırımları -kásip
boyınsha 3-4 jıl islegenden keyin, jaslardıń ayırımları
kásip mektepti bitirib, iyelegen kásipi boyınsha jumıs tapa almaydılar hám jumıssızlar
qatarına qosılıp qaladı. Sonday eken, olar ushın kásip tańlaw mashqalası taǵı aktual bolıp
qolaveradi. Psixologiyalıq tolıqıw, qáwipleniw, keleshekke salıstırǵanda isenimsizlik, menen
qaraw miynet áleminde ózin tabıwında belgili qıyınshılıqlardı júzege keltiredi. Kásiplik
tayarlıqqa iye bolǵan oqıwshılar aldında jumısqa jaylasıw mashqalası payda boladı. Adamlardıń
individual -psixologiyalıq qásiyetlerin kásip talapları boyınsha kásiplik tayınlıǵına sáykesligin
anıqlaw ushın qatar qánigelikler boyınsha kásiplik tańlaw ótkeriledi. Onıń atqarılıwı bir qansha
mashqalalardi keltirip shıǵaradı yaǵnıy oǵan kóre kásiptiń normativ xarakteristikaların belgilep
alıw psixologiyalıq ózgeshelik hám sapaların anıqlaw kerek.
Bolajaq qánige shaxsında jańa aǵzaları arasında, túrli jas daǵı kisiler bolǵan jámáátke
kirisiw, kásiplik iskerlikke iykemlesiw, jańa social rolni túsinip alıw taǵı mashqalalardi keltirip
shıǵaradı. Kelisiw basqıshına kásiplik social jetiklik jáne sociallashuv forması kiritiledi.
Ózgergen kásiplik jaǵday jańa psixologiyalıq ayrıqshalıqlar hám sapalardıń qáliplesiwine alıp
keledi. Shaxs psixologiyalıq
dúzilisindegi keskin ózgerisler kisiniń ómirin de ózgertiredi. Aldınǵı - “mektep - shańaraq
-jámiyet” sisteması ornında jańa yaǵnıy “kásip-shańaraq sociallıq-ekonomikalıq sharayatlar”
jaǵdayı kelip shıǵadı. Endi shaxs rawajlanıwda kásip-ortalıq faktorı zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Hár bir kisiniń turmısında kásiplik rawajlanıw boyınsha ózgertiriwshi normativ waqıtlar
ámeldegi boladı.
Mısalı ; kásip-óner kolledjine kirisiw, onı tamamlaw, jumısqa kirisiw, miynetke bolǵan
uqıpın joytıw, májburiy isten bosanıw hám basqalar. Bunday waqıyalarınıń payda bolıwı tosattan
yamasa qanday da sharayatlar sebepli, geyde bolsa qánigelik sebebi nátiyjesinde boladı.
Kóbinese normativ bolmaǵan waqıyalar kásiplik istalmagan qolaysız waqıyalar, esaplanadı. Óz
kásipin ustası bolıwǵa erisiw variantları kóp bolıp, buǵan baylanıslı ádewirgine máseleler payda
boladı. Shaxstıń kásiplik rawajlanıwı hár qıylında kórinetuǵın bolıwın qanday túsintirip
bersa boladıq Nege bir kisi turmısı dawamında belgili bir kásibi sadıq qaladı, basqası bolsa jıllar
dawamında miynet túrlerin ózgertirip turadıq Kásipti ózgertiw sebepleri (qanday ) nedeq
Kásipden qaniqish, qánigelerdiń kásiplik rawajlanıwı, lawazımlardan eliriwi qanday faktorlarǵa
baylanıslıq Qanday etip kásip ustası bolıw múmkinq Insannıń kásiplik ómirin ózgeriwinde sol
sorawlarǵa juwap beriw kerek boladı. Sol sebepli ádewirgine máseleler jumıssızlıqtı keltirip
shıǵaradı. Bul bolsa ertangi kunga bolǵan isenimsizlik psixologiyalıq zorıǵıwdı kúshaytadı.
Bunda kóplegen jumıssızlar ushın kásipin ózgertiw mashqalası kelip shıǵadı. Jańa kásipti
qáliplesiwi processinde kásiplik qarawlar shaxs qásiyetleriniń ózgeriwin talap etedi. Hár bir
kisiniń kásiplik turmısında kásiplik rawajlanıw krizisları ushırasıp turadı. Bir neshe jıl
dawamında belgili bir tarawda iskerlik kórsetiw qánigediń kásipinen zerigiw jaǵdayların keltirip
shıǵaradı. Kásiplik tikleniw shaxs aktivligin susaytiradi, demalıs múmkinshiliklerin qıdırıwǵa
alıp keledi.
Birdey kásiplik iskerligi processinde qánigede zárúrli kásiplik pazıyletler rawajlana
baslaydı. Shaxstıń óz kásiplik ustası bolıwı iskerlik jemisdorligiga tásir etedi. qanday etip
qánigediń jumısqa bolǵan uqıpın saqlap qalıw, geyde bolsa qayta tiklew múmkin. Ekenin aytıw
kerek, qánige úzliksiz túrde kásiplik psixologiyalıq tárepinen járdemge mútáj boladı.
Jámiyetimiz ushın aktual psixologiyalıq máselelerden biri-bul jumısshınıń pensiyaǵa
shıǵıwı esaplanadı. Sociallıq-ekonomikalıq shárt-shárayatlardıń ózgeriwi jańa social hámzifa -
pensiyaxo'rlar ushın psixologiyalıq qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı.
Sonıń menen birge, olar psixologiyalıq kómek hám qollap-quwatlawǵa mútáj boladılar.
Shaxs hám kásip ortasında kelip shıǵıs jeke hám kásiplik rawajlanıw jaǵdayların ulıwmalastırǵan
halda tómendegilerde kóriwimiz múmkin:
Shaxs hám kásip sherikliginiń psixologiyalıq qásiyetleri.
Jeke hám kásiplik rawajlanıw faktorları
Kásiplik tárepten kelip shıǵıs psixologiyalıq
máseleler
Mektepge shekem jas daǵı balalardıń qızıǵıwshılıq hám qábiletlerin túrli-tumanlıǵı.-
Tálimdiń keyingi túrin tańlaw hám ulıwma orta bilim beriw mektepti bitirgandan keyin
jumısqa jaylasıw.
Kasiplik tálimdiń keyingi túrlerin tańlaw processinde kásiplik máslahátlar
beriw.
Tálimdiń keyingi túrlerin tańlaw hám ayriqsha arnawlı kolledjin bitirib jumısqa jaylasıw.
Kásiplik maǵlıwmat alıwǵa tayarlıq processinde kásiplik máslahátlar beriw, kásiplik
tańlaw, kásiplik tekseriwden oǵada almaǵanlarǵa psixologiyalıq járdem beriw.
Kásiplik maǵlıwmat alıw hám tayarlıq, kásip aljasıqlarına jol qoyıw, tálim processinden
qaniqmaslik hám basqalar.
Oqıw -kásiplik
iskerliginiń mánisin kúsheytiw, tálim procesine innovasion
texnologiyaların engiziw hám de tálim alıwshınıń shaxs retinde ózinen-ózi basqara alıw,
kónlikpeler.
Jumıs jayın qıdırıw, jumısqa jaylasıw, qaniygelik talaplar hám lawazım minnetlemelerin
qabıl etiliwi, jańa social kásiplik wazıypanı ańlap alıw.
Kásiplik tańlaw hám kásibi jaramlılıqtı (uqıpın ) anıqlaw.
Jas qánige tárepinen jańa social, kásiplik talaplar hám juwapkershiliklerin
qabıl etiliwi.
Kásibi kirip barıw arqalı kásiplik tájiriybege ıyelew, turmısda jańa tártip, sociallıq-
ekonomikalıq jaǵdaylarǵa iykemlesiw.
Kásibi iykemlesiw degi social qıyınshılıqlar, kásiplik uqıpsızlikning jasırın forması,
kásiplik minez-qulıqtı iyelew degi hám jańa turmıs tárizine iykemlesiw degi qıyınshılıqlar.
Kásiplik iskerliktegi rawajlanıw múmkinshilikleri, mıynet haqı, kásipden hám basshılar
menen óz-ara munasábetlerden qaniqmaslik, kásiplik rawajlanıw daǵı qarama-qarsılıqlar hám
olardı korreksiya qılıw.
Kásiplik miynetten jeke mánisti tabıw, kásiplik turmıstıń jańa táreplerin qıdırıw, insanlar
menen bolǵan munasábetlerdegi qarama-qarsılıqlarındaǵı krizislardan shıǵıw hám
kelispewshiliklerdi sheshiw hám de psixologiyalıq charchoqni saplastırıw.
Májburiy túrde isten bosanıw, jańa jumıs jayın qıdırıw, kásipin ózgertiw. Kásiplik turmıs
daǵı jańa joldı tán alıw.
Qánigeliktiń destruktiv rawajlanıwı, kásiplik deformasiyalar kásiplik charchoq jaǵdayında
kásiptiń mánisin joǵalıp ketiwi.
Shaxstıń kásiplik deformasiyaların anıqlaw hám analiz etiw, onıń sebeplerin úyreniw,
kásibi salıstırǵanda ko'nika almaslıdı jeńip ótiw.
Kásiplik iskerlikten shetlesiw (pensiyaǵa shıǵıw ).
Social -psixologiyalıq kereksizlik sebepli kelip shıǵıs psixologiyalıq zorıǵıwdan
qutıltırıw, jańa turmıs tárizi hám turmısda jańa mánisti tabıwǵa umtılıw.
Joqarıda sanap ótilgen tárepler shaxs hám kásip sherikliginde ushraydı jáne bul quramalı,
dramatik process retinde jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq turmısında bolıp ótedi. Shaxstıń
kásibi bolǵan kelisiwinde normativ bolmaǵan jaǵdaylardı sheshiwde psixologiya zárúrli
áhmiyetke iye. Áyne ol shaxs hám kásip ortasında optimal munasábetlerdi ornatıwda járdem
beriwi, kisilerdi kásipler dúnyası menen tanıstırıwı kerek. Shaxs hám kásiplerge kelisiwdiń kóp
aspektli psixologiyalıq fundamentlari dástúriy tárzde miynet psixologiyasi tárepinen izertlew
etilgen. Biraq shaxstıń tolıq kásiplik qáliplesiw procesi anıqlanbaǵan. XX ásir bosaǵasında payda
bolǵan miynet psixologiyasi kásiplik iskerlik túrlerin, iskerliginiń insanǵa, onıń
psixofiziologikalıq múmkinshiliklerine bolǵan talapların, kásiplik qábilet, kónlikpelerin
úyrenedi.
Miynet psixologiyasining zárúrli wazıypalarınan biri, miynet sharayatları, quralları hám
mazmunın analiz etiwden ibarat. Óndiristegi túrli kemshiliklerdi, uqıp hám charchoqni
diagnostika qılıw arqalı optimal jumıs tájiriybesin anıqlawǵa úlken itibar beriledi. Biraq
izertlewshilerdiń dıqqat orayında tiykarınan miynettiń atqarıwshılıq operasion aspektlari, onıń
psixofiziologikalıq xarakteristikaları turadı. Miynet psixologiyasining tiykarǵı mashqalası bul
insannıń miynet qurallarına, qurallarına,
process hám sharayatlarǵa iykemlesiwi bolıp tabıladı. Bunda kisiniń miynet iskerligine
kelisiwi psixologiyalıq hám fiziologikalıq usıllar tiykarında úyrenilgen. Joqarıdaǵı pikirlerden
usıdan ayqın boladı, miynet iskerligi boyınsha psixologiyalıq izertlewler insanlarda kásiplik
maqset, kásiplik ózlikti ańǵarıw, kásiplik qáliplesiw, kásip tańlaw jáne onı ózgertiw sebepleri,
kásiplik rawajlanıw basqıshları haqqında tolıq oyda sawlelendiriwdi bermeydi. Olar bolsa óz
gezeginde kásip psixologiyasining predmetin quraydı. Áyne kásip tańlaw boyınsha islerdi tuwrı
jolǵa qoyıw, sanalı kásip tańlaw, kásiplik krizis hám qıyınshılıqlardı jeńip ótiwde usı pánge
tiyisli bilimlerdi biliw talap etiledi. Sol sebepli, házirgi kúnde kásip psixologiyasiga tiyisli
bilimlerge
zárúrat sezilmoqda.
Keń tarqalǵan tariyplerge kóre psixologiya - psixik faktlar, olardıń nizamlıqları hám
mexanizmlerin úyrenedi. Sonıń menen birge, psixologiya insan iskerligi hám turpayında ob'ektiv
reallıqtıń sawleleniwi nizamlıqları haqqındaǵı pán. Psixologiya salasında ámelge asırılǵan ilimiy
izertlewler hám úyrenilgen teoriyalıq derekler, sonıń menen birge pánleraro óz-ara integrasiya
processleri psixologiya tarmaǵında kóplegen óz predmetine iye bolǵan tarawlardı ajralıp
shıǵıwına dúmpish boldı. Olar gápine kásip psixologiyasini kirgiziwimiz múmkin. Kásip
psixologiyasining predmeti - shaxstıń kásiplik qáliplesiw mexanizmi, nizamlıqları hám de
psixologiyalıq qásiyetlerin úyreniw bolıp tabıladı. Bunnan kelip shıqqan halda kásip
psixologiyasi - bul shaxsda kásiplik maqsetlerdi tańlaw, kásip iyelew, qánigediń kásiplik
rawajlanıwına tiyisli nizamlıqlardı, sonıń menen birge, shaxstıń miynetke uqıplılıq dárejelerin
uyreniwshi psixologiya pániniń tarawlarınan biri bolıp tabıladı, - dep búydew múmkin. Kásip
psixologiyasining ob'ekti - shaxstıń kásip menen sherikligi yamasa óz-ara baylanıslılıgınan
ibarat. Kásip psixologiyasi psixologiya pániniń ǵárezsiz tarawı bolıp, ol óziniń izertlew predmeti
hám ob'ektine iye. Sol tárepten áyne ol miynet psixologiyasi, injenerlik psixologiyasi, jas
dáwirleri psixologiyasi hám pedagogikalıq psixologiya pánleriniń ob'ekti hám predmetinen parıq
etedi.
Miynet psixologiyasi-insan psixik iskerliginiń rawajlanıwlasıwı hám nizamlıqların
uyreniwshi psixologiya tarawı bolıp, ol miynet processinde shaxs daǵı process, jaǵdaylar hám
ayrıqshalıqlardı úyrenedi. Miynet psixologiyasi wazıypalarına psixologiyaning miynet iskerligin
psixologiyalıq máselelerin, miynet ónimliligin arttırıwdıń psixologiyalıq shárt-shárayatları,
miynet hám dem alıw rejimi, miynet túrlerin psixologiyalıq analiz qılıw, kadrlardı olardıń
individual psixologiyalıq qásiyetlerine qaray tańlaw hám de jay-jayına qoyıw, islep shıǵarıw
avarıyası hám travmasining psixologiyalıq sebepleri sıyaqlı máseleler kiredi. Usı parqlar kestede
qo'yidagicha ańlatpalanıladı :
Psixologiya pánleriniń tarmaqları
Izertlew predmeti
Izertlew ob'ekti
Miynet psixologiyasi Miynet iskerliginiń psixologiyalıq nizamlıqları hám qásiyetleri
Miynet iskerliginiń jańa jáne onıń psixologiyalıq, orınlawshılıq xarakteristikaları
Injenerlik psixologiyasi
Insan hám texnikalıq sistemalar ortasındaǵı óz-ara baylanıslardıń
psixologiyalıq nizamlıqları Insan -mashina sisteması Pedagogikalıq psixologiya
Tálim
hám tárbiyanıń psixologiyalıq nizamlıqları Tálim alıwshı hám tárbiyalaniwshi shaxsı Jas
dáwirleri psixologiyasi
Shaxstıń ontogenezda rawajlanıwınıń psixologiyalıq nizamlıqları
Shaxstıń ontogenezda psixik rawajlanıwı Kásip psixologiyasi
Shaxstı
kásiplik
qáliplesiwiniń psixologiyalıq nizamlıqlari Shaxstıń “insan -kásip” sistemasında kásiplik
rawajlanıwı
Injenerlik psixologiyasi - insan hám texnikalıq strukturalar ortasındaǵı informasion
baylanıs quralları hám processlerin uyreniwshi psixologiya tarmaǵı bolıp tabıladı. Injenerlik
psixologiyasi psixologiyaning texnikalıq úskeneler menen onı basqarıwshı kisiler
ortasındaǵı óz-ara baylanısıw hám de óz-ara tásirin tekseriw menen shuǵıllanatuǵın
arnawlı tarawı. Injenerlik psixologiyasining ilimiy wazıypası optimal konstruksiyalardı
psixofiziologikalıq tárepten tiykarlash hám miynet ónimliligin asırıwshı psixikani
proektlestiriwde qánige injenerlerge tikkeley járdem beriwden ibarat esaplanadi.
Jas dáwirler psixologiyasi - ontogenezda shaxs tuwılganligidan tap omiriniń aqırıǵa
shekem shaxsda keshetuǵın psixik rawajlanıw hám qáliplesiw basqıshların uyreniwshi
psixologiya tarmaǵı. Jas psixologiyasi psixologiyaning túrli jas balalıq, óspirimlik, óspirimlik
hám basqa basqıshlarındaǵı psixik rawajlanıw nizamlıqların uyreniwshi arnawlı tarawı.
Pedagogikalıq psixologiya - shaxsqa tálim-tárbiya beriwdiń nizamlıqları hám máselelerin
uyreniwshi psixologiya tarawı. Pedagogikalıq psixologiya psixologiyaning jetkinshekke tálim
hám tárbiya beriwdiń psixologiyalıq máselelerin uyreniwshi arnawlı tarawı. Pedagogikalıq
psixologiya pedagogikanıń ilimiy tiykarlarınan biri bolıp, pedagogika teoriyası hám ámeliyatın
shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan psixologiyaga tiyisli fakt hám de nizamlıqlardı anıqlaydı.
Miynet psixologiyasi hám kásip psixologiyasi predmetlerin ayırmashılıǵın bólek atap ótiw kerek.
E. A. Klimov, miynet psixologiyasiga tómendegishe xarakteristika beredi: miynet psixologiyasi
pán retinde bul insannıń sub'ekt retinde iskerlik kórsetiwi hám qáliplesiwi salasındaǵı
wazıypalardı sheshiw usılları, jollıq hám sharayatların uyreniwshi psixologiya baǵdarı bolıp
tabıladı. Kásip psixologiyasi shaxstıń kásiplik tárepten qáliplesiwin úyrenedi. Bunda shaxs
rawajlanıwı kásiplik qáliplesiwi retinde kórip shıǵıladı. Kásip psixologiyasi-miynet
psixologiyasining kásiplerdi psixologiyalıq komponentlerin yamasa arnawlı bir kásipte
isleytuǵınlarǵa salıstırǵanda qoyılatuǵın psixologiyalıq talaplardı úyreniw hám de ilimiy analiz
hilish menen shuǵıllanatuǵın bóliminden ibarat. Qánigeliktiń túrli social - materiallıq jáne social-
ekonomikalıq qarawlarında kásiplik qulıq zárúrli áhmiyetke iye. Shaxstıń psixomotor motivasion
hám kognitiv sapalarına itibar berilgen halda kásiplik jetiskenliklerge tiykarǵı itibar qaratıladı.
Insan jáne onıń kásipi ortasındaǵı, sonıń menen birge, kásiplik wazıypası hám kásipler álemi
strukturası ortasındaǵı munasábetler analiz etiledi. Kásip psixologiyasi insan ushın kásiplik
iskerliginiń áhmiyetin úyrenip, shaxstıń kásiplik qáliplesiwin izertlew etedi, sonıń menen birge,
jaslıqta kásiplik qıyallardı rawajlanıwın, kásiplik etuklik determinantalarini ásirese, kásibi
kirisiw jáne onıń turmısqa bolǵan tásirin úyrenedi. Kásip psixologiyasining zárúrli aspektlari -
bul kásiplik iskerliginiń analizi, kásiplik maqsetler, jaǵdaylar, qıyınshılıqların úyreniwi, kásiplik
talaplardı anıqlawdan ibarat.
Kásip psixologiyasining predmetiniń tariypiga tıykarlanıp, onıń tómendegi wazıypaların
ajıratıp kórsetiw maqsetke muwapıq :
1. Shaxstıń kásiplik qáliplesiwi tiykarǵı túsinikleri hám izertlew principlerıni, óziniń
iskerligine tiyisli usılların tiykarlash;
2. Kásip psixologiyasi predmetine uyqas bolǵan izertlew uslullarini islep shıǵıw hám
ayriqsha usılların dúziw;
3. Kásiplerdiń xarakteristikaiy strukturasın psixologiyalıq analiz qılıw, kásiplerdi
proektlew
usılları hám principlerıni islep shıǵıw ;
4. Shaxstıń kásiplik qáliplesiwi nizamlıqları hám psixologiyalıq mexanizmlerin izertlew.
Bul process dinamikasın determinantlovchi faktorlardı anıqlaw, kásiplik qáliplesiw degi
krizislardı analiz etiw;
5. Qánigeliktiń kásiplik desturuksiyalarini, yaǵnıy shaxstıń deformasiyası, kásiplik
iskerlikke bolǵan uqıpın tómenlewi hám basqalar ;
6. Shaxstıń kásiplik rawajlanıw monıtoringni júrgiziw, buǵan baylanıslı psixodiagnostik
qurallardı islep shıǵıw hám de qánigelerdi attestasiyadan ótkeriw;
7. Shaxstıń kásiplik qáliplesiwine psixologiyalıq járdem hám de insannıń kásiplik turmısı
dawamında járdem beriw, qollap-quwatlaw ;
8. Kásiplik máslahát, kásiplik maǵlıwmattıń jeke rawajlantıratuǵın psixologiyalıq
tárepleri, attestasiyadan ótkeriw, kásiplik rawajlanıw psixotexnikasi, kásiplik korreksiya hám
reabilitasiya, kásipden ketiwge psixologiyalıq tayarlıq boyınsha bilimler menen qurallandırıwdan
ibarat.
Kásip psixologiyasining metodologik hasası - bul shaxstıń kásiplik qáliplesiw
konsepsiyası bolıp tabıladı. Usı koncepciyanıń tiykarǵı mánisi sonda, kásip tańlaw processinde
shaxs muǵdar hám sapa tárepinen rawajlanıp baradı yaǵnıy olar óz baǵdarın boyitib baradı, sol
arqalı tájiriybe hám potencial qáliplesedi. Kásiplik qáliplesiw processinde krizislar, dúgilisisler,
destruktiv ózgerisler bolıp ótiwi múmkin. Bul processtiń tezligi biologiyalıq jáne social
faktorlarǵa, sonıń menen birge tosınarlı jaǵdaylarǵa, turmıslıq zárúrli kásiplik waqıyalarǵa
baylanıslı boladı.
Kásiplik qáliplesiw - bul shaxs rawajlanıwınıń úlken bir bólegin óz ishine alıp, ol kásiplik
maqsetlerdiń quram tabıwınan baslap, kásiplik turmıstıń tamamlangungacha bolǵan dáwirdi óz
ishine aladı. Bul geteroxron processdan optasiya, yaǵnıy kasiplik tálim hám tayarlıq,
profadaptasiya, professionalizm hám de uqıp basqıshların ajıratıw múmkin. Kásip
psixologiyasining tiykarǵı konseptual qaǵıydaları tómendegi kestede sáwlelendirilgen.
Tiykarǵı túsinikler
Konseptual qaǵıydalar
Kásiplik qáliplesiw
Kásiplik qáliplesiw - bul shaxstıń kásip tańlaw processindegi
kasiplik tálimge tayarlanıw, sonıń menen birge kásiplik iskerlik processindegi rawajlanıw
esaplanadı.
Kásiplik qáliplesiw basqıshları
Kásiplik qáliplesiw-getroxron process bolıp, ayırım
payıtlarda tómenlew hám shabıw ózgeshelikine iye. Individdiń jeke hám kásiplik rawajlanıw
faktorlarınıń óz-ara baylanıslarına kóre kelispewshilik hám krizislar kiritiledi. Bul individual
tolıqqonli procesin social hámziyat hám tiykarǵı iskerlik menen baylanıslı basqıshlarǵa ajıratıw
múmkin. Olar taypasına kásiplik tayarlıq, kásiplik adaptasiya, baslanǵısh hám ekilemshi
professionalizasiya hám kásiplik uqıplar kiredi.
Kásiplik qáliplesiw túrleri
Kásiplik qáliplesiw jolı hám tezligi bir gruppa faktorlar menen belgilenedi. Olarǵa jas,
individual -psixologiyalıq, kásiplik texnologiyalıq jáne social-ekonomikalıq faktorlardı kirgiziw
múmkin. Kásiplik rawajlanıw
Kásiplik rawajlanıw - bul jónelis potencial hám zárúrli
kásiplik sapalardıń boyib barıwı, miynet iskerligi natiyjeliligin asırıp barıw menen belgilenedi.
Kásiplik qáliplesiwiniń psixologiyalıq tárepi. Shaxstıń kásiplik rawajlanıw hám kásiplik
tárepinen ózin tapa alıw ushın óz ústinde islewi hám túrli máselelerdi sheshiw ushın bar kúshin
jumsaw, shárt-shárayatlar hám de múmkinshilikler jaratıw, kásiplik hám jeke rawajlanıw daǵı
destruktiv dástúrlerdi ózlestiriwde adamlarǵa psixologiyalıq jardem hám járdem kórsetiw.
Kásiplik tárepten ózin ańǵarıw
Insannıń kásipti psixologiyalıq múmkinshiliklerin kásiplik iskerlik mazmunı hám
talapları menen bolǵan táreplerin ǵárezsiz ańlap alıwı, sonıń menen birge belgili sociallıq-
ekonomikalıq jaǵdayda atqarılatuǵın jumısından mánis tabıwı.
Kásiplik tárepten ózin asray alıw.
Insan shaxsına jóneltirilgen jemisdor kásiplik iskerlikte turaqlı ózinen-ózi ózgertirip
turıwı, tayınlıǵı hám kásiplik múmkinshiligin ózin ruyobga shıǵarıwı, kásiplik ómirin basqara
alıwı, kásiplik rawajlanıw hám lawazımda kóteriliw degi destruktiv jaǵdaylardı jeńip ótiw menen
baylanıslı. Professionalizasiya destruksiyalari. Professionalizasiya processindegi muǵdar hám
sapa ózgerisler, shaxstıń rawajlanıwı hám deformasiyası menen gúzetiledi.
Kásiplik ózinen-ózi aktivlestiriw
Shaxstıń kúshin aktivlestiriw jolı menen kásiplik
rawajlanıwdı tezlestiriw, normadan artıq kásiplik iskerlikti kórinetuǵın etiw, sonıń menen birge
hár qıylı psixotexnologiyalarda qatnasıw hám basqalar. Kásiplik sociallashuv Kásibi
kirip
barıw jáne onı iyelewde kásiptiń sociallashuvi
gúzetiledi; yaǵnıy, kásiplik tariypikasiyada óz ornın tabıw, kásiplik múmkinshiligin islep
shıǵıw, kásiplik identifikasiyani qáliplestiriw.
KASB PSIXOLOGIYASINING TADQIQOT METODLARI
Kásip psixologiyasi páninde tómendegi izertlew metodlarınıń klassifikaciyaınan
paydalanıladı. Izertlewiy metodlar (usıllar ) - bul psixikaning qásiyetleri, nizamlıqları hám
mexanizmleri haqqındaǵı jańa ob'ektiv bilimler alıwǵa jóneltirilgen arnawlı tárzde
shólkemlesken iskerlik usılları bolıp tabıladı. Sub'ektiv jańa bilimler (dáliller, bahalar,
kórsetkishler, belgiler, psixologiyalıq járdem, máslahát, korreksiya ushın zárúrli) faktorlarǵa
qaratılǵan psixologiya usılların ulıwma, pragmatik usılublar dep ataladı.
Kásip psixologiyasi metodları tiykarınan eki metodologik principlerge tiykarlanadı :
Sub'ektiv princip - ózin ózgertiwge qaratılǵan kásiplik qáliplesiwge erisiwdi
támiyinleytuǵın princip. Ob'ektiv princip - psixik hádiyselerdi sırtqı tárepleme ańǵarıwdıń túrli
izertlewiy quralları arqalı kásiplik qáliplesiw belgilerin úyreniwdi názerde tutatuǵın princip.
Izertlewiy metodlardıń 2 túri ámeldegi;
1. Longityud
2. Kesimli
Longityud metodı - belgili kisiler toparı yamasa anıq adamlardıń birdey belgilerine kóre
psixik qásiyetlerin dawamlı hám úzliksiz úyreniwdi názerde tutadı. Kesimli metod -
maǵlıwmatlardı izertlewde qatnasuvshılardıń túrli gruppalarına salıstırǵanda salıstırıwlaw xos
bolıp tabıladı. Bul metod arqalı sınaqtan o'tayotgalarning kóp muǵdarın qısqa waqıt ishinde
qamtıp alıwı múmkin. Kesimli izertlewlerdi ótkeriwde soraw -juwap usılları, testler tájiriybeler
keń qollanıladı. Longityud metodı - kásiplik qáliplesiwde individual joldı úyreniwge járdem
beredi. Usı metod járdeminde shaxstıń abıray arttırıwı onıń iskerligindegi hár qıylı daǵı sın
kózqarastan jaǵdayların anıqlaydı. Psixologiyada qollanılatuǵın izertlew usılari kelip shıǵıwına
kóre umumpsixologik kóriniske iye, lekin spesifik ózgeshelikine iye emes. Kásip psixologiyasi
jas psixologiyasiga yondosh ekenligin esapqa alsaq, bul óz gezeginde qáliplesip bolǵan
metodlardı ózlestiriwge alıp keledi. Barlıq izertlewlerde keń sheńberde metodlardı qóllaw
ayriqsha izertlewiy metodlardı jaratılıwına alıp keledi. Kásip psixologiyasi izertlew metodlarınıń
sistemalanıwı, olardıń qollanıwı salasın anıqlaw sonıń menen birge, sapa, ózgeshelikin kórip
shıǵıw zárúriyatın keltirip shıǵaradı. Psixologiya páninde birden-bir ulıwma alǵanda, izertlewler
metodlarınıń tolıq klassifikaciyası joq. Kóbinese, bólek metodlar yamasa psixologiyada belgili
mashqalanı sheshiwge usınıs etiletuǵın metodlar dizimi beriledi.
Psixologiyaning metodlar sistemasın analiz etken ilimpazlar tómendegi metodlar toparın
usınıs etedi.
1. Izertlewdi shólkemlestiriw hám joybarlaw metodları, yaǵnıy shólkemlestirilgen
metodlar.
2. Dáliller toplaw, ilimiy maǵlıwmatlar alıwǵa qaratılǵan empirik metodlar (usıllar ).
3. Maǵlıwmatlardı qayta islew usılları
4. Interpretasion metodlar (usıllar ).
Basqa bir qatar psixolog -ilimpazlar psixologiyasining tómendegi usılların ajıratıwadı :
1. Sub'ektiv metodlar (ózin ózi baqlaw );
2. Ob'ektiv metodlar (baqlawdıń xar qıylı túrleri; eksperimental, testler, soraw -juwap,
sorawnamalar ).
Ókiniw
menen
aytamız,
bul
metodlar
avtorı
psixologiya
metodlarınıń
klassifikaciyalanıwın (klassifikasiya) usınıs etpey, tek ǵana psixologiya pánindegi ámeldegi
metodların sanap ótiw menen shegaralanadilar. Bul bolsa óz gezeginde anıq ilimiy
klassifikaciyalanishning joqlıǵı, psixologiyada metodlardıń kópligi hám de bir sistemaǵa
asırılmaǵanlıǵı menen anıqlama bernedi. Jas hám pedagogikalıq psixologiyaning metodların
analiz etip, izertlewiy metodlardı klassifikaciyalawdıń hasası retinde zárúrli táreplerin ajıratıp
alıw kerek. Bul máseleler 4 qıylı formaǵa iye: súwretlew, ólshew,
túsindiriw hám psixik hádiyseni qáliplestiriwden ibarat. Soǵan muwapıq metodlardıń 4
toparı usınıs etiledi: noeksperimental (klinikalıq ), diagnostik, eksperimental hám
qáliplestiriwshi.
Sonday etip kásip psixologiyasi aldında tómendegi izertlewiy máseleler turıptı :
1 toparı - shaxstıń kásiplik qáliplesiwi bul quramalı, geyde bolsa dramatik processtiń
psixologiyalıq qásiyetlerin súwretlewden ibarat. Bul processni izertlew ushın longityu'd, soraw -
juwap, psixobiografiya, sın kózqarastan waqıyalar metodların qóllaw tuwrı boladı. Bul metodlar
toparın genetikalıq metodlarǵa kirgiziwi múmkin.
2 toparı - kásiplerdiń psixologiyalıq xarakteristikası, kásiptiń psixologiyalıq mazmunın
izertlew, iskerlik jemisdorligini úyreniw, miynet metodı, hújjetlerdi úyreniw, kuzatilayotganlarni
soraw -juwap arqalı úyreniw metodı, sonıń menen birge, professiografiya jolı menen ámelge
asırılıwı múmkin. Bul usıllar toparı praksimmetrik usıllarǵa tiyisli bolıp tabıladı.
3 toparı - zárúrli kásiplik kórsetkish iskerlik hám shaxs belgilerin ólshew. Bul izertlewiy
máseleni sheshiw ushın arnawlı qábilet testleri, tabıs hám tálim testleri qollanıladı. Bul
psixometrik usıllar toparı bolıp tabıladı.
4 toparı - kásiplik qáliplesiwdiń qásiyetlerin, nizamlıq hám mexanizmlerin túsindiriwden
ibarat. Bul wazıypanı orınlaw usılları eksperimental usıllar bolıp tabıladı: yaǵnıy labaratoriya,
modellestiriwshi hám tábiy eksperimentlar bolıp tabıladı.
5 gruppa - usılları izertlewiy maǵlıwmatlarǵa muǵdarlıq qayta islewge jóneltirilgen.
Olarǵa matematikalıq qayta islew usılları kiredi: yaǵnıy korrelyasion, faktorli analiz hám
basqalar. Kásip psixologiyasining izertlew metodları ulıwma tárzde tómendegi kestede
sáwlelendirilgen.
Izertlew wazıypası
Izertlew usılar toparı Izertlew metodları
Shaxs kásiplik qáliplesiwiniń suwreti Genetikalıq usıllar
Longityud
metod,
ómirbayanshiik metod, kavzometriya, psixobiografiya, analiz qılıw metodı
Kásipler xarakteristikai
Praksimmetirik usıllar
Tapsırmalardı analiz qılıw,
hújjetlerdi úyreniw, miynet metodları, kuzatilayotganlarni soraw juwap arqalı úyreniw
Zárúrli kásiplik belgilerdi ólshew
Psixometrik usıllar Arnawlı
qábiletler
testi,
tabıslardı úyreniw testi, qızıǵıwshılıqlar boyınsha soraw -juwaplar, tálim diagnostikası Shaxstıń
kásiplik qáliplesiwin túsindiriw
Eksperimental usıllar Tábiy, laboratoriya, qáliplestiriwshi
usıllar Izertlew usıllarına qayta islew
Matematikalıq qayta islew usılari
Despersion,
korrelyasion,
faktorli (omilli) analiz
KUZATISH - maǵlıwmatlardı psixik hádiyselerdiń atap kórsetiw jollıq arqalı toplawdan
ibarat. Baqlaw eki túrde boladı -formallashgan gúzetiw hám erkin gúzetiw. Erkin gúzetiw
izertlewdiń baslanǵısh basqıshlarında qollanıladı, ol úyrenilip atırǵan másele mánisine tereńrek
kirip barıw imkaniyatın beredi. Formallashgan gúzetiw standart programma tiykarında alıp
barıladı hám de kuzatilayotgan waqıyalar protokolda belgilengen halda bólek elementlerge
bólinedi. Izertlew metod sapada baqlawdıń ózgesheligi sonda -ki, maǵlıwmatlardı toplaw, túrli
sezim shólkemleri járdeminde ámelge asıriladı, yaǵnıy kóriw, esitiw, iyis biliw hám taǵı basqa.
Sebebi kásiplik iskerlikte iyisler, shawqımlar hám soǵan uqsas jaǵdaylar tez gúzetiledi hám olar
sınaqdagilarning psixik jaǵdayına hám de iskerlik jemisdorligiga, miynetten qaniqishiga tásir
etedi. Kuzatilayotgan processda izertlewshiniń qatnasıw dárejesine kóre, kiritilgen baqlaw hám
tárepli baqlawǵa ajratıladı. Kiritilgen gúzetiwde izertlewshi gruppa quramına kirip, sol
gruppanıń barlıq iskerlik túrlerin atqaradı. Tárepli baqlawda izertlewshi kuzatilayotgan
hádiyselerden shette turıp kino yamasa videokameraga túsirgen halda psixik hádiyselerdi analiz
etedi. Kásip psixologiyasining izertlew metodı retinde baqlaw jumıs ornın shólkemlestiriw hám
ulıwma iskerliktegi jaǵdayǵa ataq beriw, sınaqdagilarning kiriwimlilik qásiyetlerin analiz qılıw,
onıń kásiplik xulqi, kasiplik tálimi hám ilmiy tájriybesine ataq beriwde qollanıladı. Baqlawdıń
negativ jaǵdayları alınǵan maǵlıwmatlardıń jetkilikli dárejede isenimli emesligi sebebi, izertlew
waqtında geyde hádiyseler kóp ushraydı hám kuzatilayotgan waqıyalarǵa aralasıp ketiw
múmkinshiligı ámeldegi boladı. Baqlaw waqtında sınaqdagilarga izertlew wazıypaları haqqında
sıpatlama beriwge tuwrı keledi, bul bolsa olardıń kásiplik xulqi hám iskerligine ózgertiw
kirgiziwlerine alıp keledi. Odan tısqarı, jumısshılar, basshılar da izertlew nátiyjeleri olardıń
jumıs processlerine unamsız tásir kórsetiwinen qorqıwadı.
PSIXOMETRIK USULLAR
Psixometriya-psixik waqıya hám hádiyselerdiń muǵdarlıq tárepiniń qatnası hám
xarakteristikaların úyrenedi. Psixometriyaning zárúrli belgisi psixik processlerdiń individual
parqlar, empirik dáliller dinamikasın, parametrlerin ólshew texnologiyasınıń standartlashganligi
bolıp tabıladı. Psixometriya isenimliligi menen ajralıp turıwshı psixodiagnostik metodikaların
jaratılıwma jóneltirilgen. Psixometrik usıllar quramına psixologiyalıq test de kiredi.
TEST - psixologiyalıq diagnostika metod bolıp, ol belgili mániske iye bolǵan standart
soraw hám máselelerden ibarat. Test intellektuallıq hám arnawlı qábiletlerin, shaxstıń
psixofiziologikalıq qásiyetleri hám sapalarınıń rawajlanıwın, kásiplik uqıptı anıqlaw, kásiplik
ekspertiza hám reabilitasiya sonıń menen birge, kásiplik máslahátlar processinde qollanıladı.
Test ótkeriw 3 basqıshqa ajratıladı :
- test, sorawların tańlaw (izertlew máselesi menen belgilenedi);
- test ótkeriwde etika normalariga ámel etken halda kórsetpege muwapıq shólkemlestiriw;
- alınǵan maǵlıwmatlardı qayta islew hám nátiyjelerdi úyreniw.
Kásip psixologiyasida arnawlı qábiletlerdiń diagnostikası hám kásiplik tabıslar zárúrli
áhmiyetke iye boladı. Dástúriy intellektuallıq testler akademikalıq qábiletlerdi úyreniwge
qaratılǵan. Vakant (bos ) orınlarǵa kandidatlerdi kásiplik tańlawı ushın isenimli usıllarǵa bolǵan
mútajlik psixologlardı arnawlı qábiletlerdi diagnostika qılıw ushın test islep shıǵıldı. Óndiristiń
túrli tarawları jumısshılardıń aldına ayriqsha talaplardı qóyadı. Kásiplik tańlaw, kásiplik
máslahát, kadrlardı jaylasıwı, vakant jumısshı orınlarındı toltırıw maqsetinde zárúrli kásiplik
psixofiziologikalıq ayrıqshalıqlar, psixologiyalıq sapalar, kásiplik ilmiy tájriybelerdi anıqlaw
imkaniyatın beretuǵın testler bolıwı kerek. Kásiplik tabıslar testi iskerliginiń belgili bir túrin
iyelew dárejesin ólshew yamasa kásiplik tayarlıq nátiyjelerin kesellikti anıqlaw qılıw maqsetinde
qollanıladı. Arnawlı qábiletler testi tiykarınan kásiplik tańlaw ushın qollanıladı. Ásirese, sensor
qábiletler diagnostikası qásiyetlerin kórip shıǵamız. Kóplegen, kásipler sensor tarawdıń atap
aytqanda kóriw hám esitiwdiń joqarı dárejede rawajlanıwın talap etedi. Vizual qábiletler testi
zárúrli kásiplik belgilerge baylanıslı halda kóriw ótkirligin, reńlerdi parıqlay alıw hám olardıń
ishki qásiyetleri ortasındaǵı baylanıslılıqlar dárejesin anıqlaydı. Eń keń tarqalǵan kóz ótkirligin
anıqlap beretuǵın test - sınaqta qatnasıw jetip atırǵan sinaluvchilarga baspa háripler suwretlengen
keste kórsetiledi hám izertlewshi tárepinen kórsetilayotgan háriplerdi anıqlaw kerek boladı.
Esitiw qábiletlerin anıqlawda dawıs, signal kóbinese adam dawısı esittiriledi. Tereńrek
úyreniliwi maqsetinde mısalı, muzıkalıq esitiw qábiletin anıqlaw testleri qollanıladı. Háreket
qábiletlerin diagnostika qılıw -háreket reaksiyaların súwretlew hám koordinata tezligin anıqlaw
maqsetinde qollanıladı. Bunday jaǵdaylarda biz sensomotor diagnostikasın názerde tutıwımız
kerek, sebebi kóbinese bul kóriw arqalı atqarıladı. Sırt elde barmaqlar sheberligin, buyımlardı
o'ynata alıw tezligi, qol bekkemligi, reaksiya waqıtı, qol háreketiniń tezligin analiz etiwshi testler
keń tarqalǵan. Motor testine mısal keltiremiz. Bunda izertlewde qatnasıw jetip atırǵanlardıń
aldına eki ceriyadan ibarat bolǵan tuwrı múyeshli taxta qóyıladı. hár qaysı ceriyasida 48 den
tesik bolıp, ceriyalardan birindegi tesikler cilindrli sterjenler menen toldırılǵan. Sinaluvchilarga
múmkinshiligi barınsha sterjinlarni basqa ceriyalardagi tesiklerge alıp ótiw usınıs etiledi. Bunday
izertlewde qatnasıw jetip atırǵan kisi belgili waqıt dawamında jumıstıń qansha bólegin atqara
alǵanı esapqa alınadı. Sonıń menen birge, jumısshılar kásiplik tańlawında texnikalıq qábiletler
testi zárúrli orın iyeleydi. Texnikalıq qábiletler degende - quramalı intellektuallıq qábiletler
túsiniledi. Bul qábiletler óz ishine keń qıyallar, texnikalıq potencial hám sensomotor ilmiy
tájriybelerin óz ishine aladı. Texnikalıq qábiletler testi - injenerler, mexaniklerdi kásiplik
tańlawında keń sheńberde qollanıladı. Buǵan baylanıslı A. A. Beknet hám Minnesotski testleri
keń tarqalǵan. Arnawlı qábiletlerdiń sońǵı toparına A. Anastazi kásipliklashgan qábiletlerdi
kiritedi. Olardı ólshew ushın dúzilgen testler iskerliginiń belgili kásip salasında qáliplestiredi.
AQSHda Minnisota shtatında konselariya testi keń keń tarqalǵan bolıp, tártipti qabıllaw tezligi,
isbilermenlik atamalar dizimin biliwi, esitiwi, xabarlılıq, sawatlılıq shıraylı sóylewqa iyelik
sıyaqlı qábiletlerdi anıqlap beredi. Kásipliklashgan qábiletlerge sonıń menen birge, kórkem,
muzıkalıq, izertlewiy konstruktorlıq, isbilermenlik, social hám atqarıwshılıq qábiletleri kiredi.
Tabıslar testi sınaqdagilarning belgili bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin iyelenganlik
dárejesin
anıqlap beredi. Iqtidor testlerinen ayrıqsha túrde olar arnawlı tálim programmalarınıń
kásiplik tayarlıqtıń belgili natiyjeliligine, kásip iyelewge bolǵan tásirin o'lchaydi. Basqasha etip
aytqanda, tabıslar testi tiykarınan individdiń tálim juwmaǵı daǵı sońǵı tabısların bahalawǵa
jóneltirilgen. Insanlarda tabıslar testiniń 3 formasın qóllasadı : háreket testleri, jazba hám
awızsha testler. Bul testlerde anıq kásiplik iskerlikte eń zárúrli bolǵan bir qatar tapsırmalardı
orınlaw talap etiledi. Háreket testleri mekemelik kásiplerde (texnikalıq xatkera, mashinistka,
stenografist hám taǵı basqalarda ) keń qollanıladı. Tabıslardıń jazba testleri arnawlı bilimler
yaǵnıy, sawatlılıq ushın zárúrli bolǵan kásiplerde
isletiledi. Usı testler tiykarǵı túsinikler, temalar daǵı klasıy belgiler, texnikalıq
xarakteristikalar, formulalardı úyrenilganligini ólshewge jóneltirgen. Standartlasqan bahalaw
forması ob'ektiv háreketke iye bolıp, toparıy islewge múmkinshilik beredi hám kóp waqtın talap
etpeydi. Kásiplik tabıslardıń awızsha testleri - arnawlı kásiplik bilimlerge tiyisli bolǵan
standartlasqan sorawlar ceriyasidan ibarat. Sorawlar kásiplik iskerlikti analiz etiw, maman
jumısshılardı baqlaw hám hár qaysı sorawdıń zárúrliligi tiykarında saylanadı. Tabıslar testlerin
kásiplik potencialdı bahalaw maqsetinde qollanıwı AQSHda psixologlar attestasiyasi
tájiriybesinen kóriw múmkin. Psixologlıqqa imtixan tapsırıw ushın kandidatler universitettiń
psixolog maǵlıwmatqa ıyelewleri hám diplomlı psixolog retinde 2 jıl islegen bolıwları shárt.
Imtixan eki qisimdan ibarat. Ettita iskerlik tarawı boyınsha 100 dane tapsırmanı orınlaw :
klinikalıq psixologiyalıq, rawajlanıw psixologiyasi, ulıwma eksperimental psixologiya, test hám
statistikalıq analiz, social psixologiya hám psixologiyalıq konsultasiya. Besew sorawǵa
suwretleytuǵın juwaplar beriw, olardan birewi - izertlew metodologiyasi boyınsha hám 4 tasi
sanap ótilgen 7 iskerlik tarawlarınıń 2 tasi boyınsha hám de bul tarawlardan qay-qaysısınan
tapsırıwın kandidattiń ózi tańlaydı. Hár qaysı shtatda psixolog ataǵın hám ámeliy iskerlikke
linsenziya beriwdiń ayriqsha nızam -qaǵıydaları bar. Biraq olardıń hámmesi ózni psixolog dep
nomlovchi potencialsız psixologlardan jámiyeti shegaralaw maqsetine qaratılǵan. Tabıslar
testiniń keń tarqalıwı olar qánigelerge, jumısshı kásiplik tayarlıq dárejesin anıqlaw hám de
shaxsda kásiplik tańlawdı baqlaw hám kásiplik tabıslardı boljaw imkaniyatın beredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |