|
3. Tiykarǵı túsinikler
«Ayrıqsha jaǵday» túsinigi hár qıylı. Ayrım Amerikalıq izleniw-shilerdiń aytıwın qaraǵanda, ayrıqsha jaǵdaylardı, tosattan, kútilmegen jaǵday dep, keshiktirip bolmaytuǵın háreketlerdiń orınlanıwı menen belgileydiler. Ayrıqsha jaǵdayda túsinigi «qáwip» hám «táwekell» túsinikleri menen baylanısqan. Izertlewshiler sonı kórsetedi, yaǵnıy, sanaattaǵı apatshılıqlar (avariyalar), qashan olar tárepinen kelip shıqqan qolaysız aqıbetleri adamnıń jasaw iskerliginiń sotsiallıq strukturasına qáwip keltirmese ǵana sol waqıttı ayrıqsha jaǵday deydiler. Sonıń qatnası menen «ózine tán» yamasa multiplikativ belgilerin kórip shıǵıw áhmiyetli qızıǵıw oyatadı. Bul belgiler ayrıqsha jaǵday belgileriniń tiykarlarınıń birin ózine tán qásiyetlerine ajıratadı; kóp tártipligi hám sotsial, siyasiy ekologiyalıq, ekonomikalıq, psixologiyalıq aqıbetleriniń hár túrliligi.
Ayrıqsha jaǵdaydıń aqıbetleriniń tiykarǵıların kórip shıǵamız. Bulardıń nátiyjesinde sońǵı 20-jıl ishinde jer júzinde 1 mlrd. adam jábirlendi, sol sebepli, 5 mln. óldi yamasa jaralandı, keltirilgen materiallıq zıyanı trillon dollarda belgilenedi. Júdá úlken qáwipti texnogen katastrofalar keltiredi, bular texnologiyalıq protsesslerdiń buzılıwınan kelip shıǵadı yamasa tosattan mashina, mexanizm hám termikalıq qurılmalardı isletiw waqtında isten shıǵadı. Eń qáwipli texnogen (texnologiyalıq) katastrofalar ishinde tómendegilerge itibar qaratıw kerek: energetikalıq ob`ektlerdegi avariyalar, eń dáslep AES larında, soń pistitsidler, gerbitsidler, mineral tóginler, plastmassa islep shıǵaratuǵın ximiyalıq kárxanalar;transport avariyaları (qáwipli júk lerdi tasıw waqtında); neft ónimlerin ótkiziwshi trubalardıń jarılıp ketiwi hám basqalar. Bul qatarda eń áxmiytsetli orındı toǵannıń uayran bolıwı iyeleydi, óziniń keltirip shıǵaratuǵın aqıbetleri jaǵınan olar AES lerdegi avariyalardan qáwiplirek bolıwı múmkin.
4. Ayırıqsha jaǵdaylardıń anıqlaması
Ayrıqsha jaǵdaylardıń kelip shıǵıwı onıń tábiyǵıy kóz qarasınan kórip shıǵılıwı múmkin. Bunday qatnasıwda hámme ayrıqsha jaǵdaylar 3 túrge bólinedi; jasalma kelip shıǵıwı yamasa tábiyǵıy antropogen (óz ishine texnogenlerdi alǵan), tábiyǵıy hám aralas kelip shıǵıwı yamasa tábiyǵıy antropogen ayrıqsha jaǵdaylardıń túrleri 12.1-qestesinde keltirilgen.
Olardıń klassifikatsiyasına tiykarlanıp, aldınnan mólsherlep koyılǵan yamasa mólsherlep qoyılmaǵan ayrıqsha jaǵdaylarǵa kiredi. Esapqa alınǵan túrleriniń birinshisine ijtimoiy – siyasiy kelispewshilikler, ekinshisine ayrıqsha jaǵdaydıń 3 klası (tábiyǵıy apashılıqlar, texnogen katastrofalar hámde«kombinatsiyalasqan» ayrıqsha jaǵdaylar) kiredi.
Ayrıqsha jaǵdaylardıń eń áhmiyetli qásiyetleriniń dúzlis qásiyetleri bolıp esaplanadı (rauajlanıwı), dawamlılıǵı boyınsha hámme hádiselerdi «partlawshı» hám «áste sekinlik» lerge bóliwge boladı. Birinshi túrdegi ayrıqsha jaǵdaydaǵı hádiseniń rauajlanıw dawamlılıǵı bir neshe sekundtanbir neshe saatqa shekem boladı. Bunday ekstremal hádiselerge tábiyǵıy apatshılıqlar hám ayrım túrdegi texnogen katastrofalar (iri AES, TES hám basqalar) mısal bolıwı múmkin, 2-túrdegi ayrıqsha jaǵdaylardıń rauajlanıw dawamlılıǵı bir neshe onlap saatlarda esaplanıwı múmkin.
Tarqalıw masshtabına qarap, ayrıqsha jaǵdaylar: Lokal (ob`ektti), jergilikli, regional, milliy hám globallarǵa bólistirledi.
Lokal – ayrıqsha jaǵdaylar xalıq xojalıǵınıń ayrım ob`ektlerinde (kárxanalarda, sanaat tazalaw imaratlarında, skladlarda hám basqalar) payda boladı. Ayrıqsha jaǵdaydıń aqıbetleri usı ob`ektlerde ózleriniń kúshleri hám óz resursları esabınan joq etiledi.
Jergilikli – ayrıqsha jaǵdaylar, adamlar jasaytuǵın punktlerde, qalalarda bir yamasa bir neshe rayonlarda, sonday-aq, oblast shegarasında sádir bolǵanları kiredi. Olardıń aqıbetlerin joq etiwde oblast resursları iske salınadı.
Regional – ayrıqsha jaǵdaylar bir neshe oblastlar territoriyasında yamasa ekonomikalıq rayonların iyeleydi.
Milliy - bul bir qansha ekonomikalıq rayonlardıń territoriyaların óz ishine aladı, biraq mámleketten sırtqa ótip ketpeydi.
Global – ayrıqsha jaǵdaylar basqa mámleketlergede tarqaladı. Bulardıń aqıbetleri mámleket yamasa xalıq aralıq birlespelerdiń esabınan joq etiledi.
Bxopalda (Xindistan) hám Chernobilde (Ukraina) bolǵantexnogen katastrofalar texnika–ekonomikalıq túrine qaray otırıp lokal ayrıqsha jaǵdayǵa, ekonomika boyınsha – milliyge, sotsiallıq-siyasiy boyınsha xalıq aralıqo rezonanstı itbarǵa alǵan halda, hámde sotsial-ekonomikalıǵı boyınsha – global ayrıqsha jaǵdayǵa kirgiziwge boladı.
Kestede keltirilgen basqa «texnogen katastrofalar» hazirgi ádebiyatlarda kóbinshe ekologiyalıq dep aytıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
