1. Mineral bog`lovchilar asosida tayyorlangan sun`iy tosh materiallari va buyumlari haqida yozing

1.Mineral bog`lovchilar asosida tayyorlangan sun`iy tosh materiallari va buyumlari haqida yozing.
Mineral (noorganik) bog‘lovchilar kukunsimon bo‘lib, suv bilan aralashtirilganda plastik qorishma hosil bo‘ladi va fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida sun’iy toshsimon materialga aylanadi. Mineral bog‘lovchilar strukturasi va qotish mexanizmiga ko‘ra havoyi hamda gidravlik turlariga bo‘linadi. Havoyi bog‘lovchilar qotish jarayoni, mustahkamligining ortishi faqat havoda yuz beradi. Havoyi bog‘lovchilarga havoyi ohak, gips, magnezial, suyuq shisha va sh.k. kiradi. Gidravlik bog‘lovchilar qotish jarayoni boshlanishi havoda yuz berib, suv yoki o‘ta nam sharoitda davom etadi va mustahkamligi ortadi. Gidravlik bog‘lovchilarga gidravlik ohak, romansement, portlandsement va uning turlari, giltuproqli sement, pussolanli va shlakli portlansementlar, kirishmaydigan va kengayuvchan sement va shu kabilar kiradi. Mineral bog‘lovchilar xossalarini yaxshilash uchun tarkibiga aktiv mineral qo‘shimchalar – trepel, opoka, diatomit, pemza,ngliyej, vulqon tufi va kuli hamda toshko‘mir kuli, shlaklar va sh.k. qo‘shiladi. Mineral bog‘lovchilar asosida g‘isht, tosh terish va suvoqchilik qorishmalari, beton va temirbeton buyum va konstruksiyalar, armosement konstruksiyalar, avtoklav buyumlar, yelimlovchi va bo‘yoq kompozitsiyalar va boshqa mahsulotlar tayyorlanadi. Sun’iy tosh materiallar va buyumlarga sement asosidagi beton hamda qorishma, gips, ohak va magnezial bog‘lovchilar asosidagi kompozitlar kiradi. Sun’iy tosh materiallari olishda to‘ldirgichlar sifatida kvars qumi, shlak, kul, pemza yog‘och qipig‘i va tolasi, qog‘oz sanoati chiqindisi va boshqalar ishlatiladi. Bu materiallarni ishlab chiqarish umumiy texnologiyasi bog‘lovchilar va to‘ldirgichlarni aralashtirib qorishma tayyorlash, qoliplash va qotishini tezlashtirish kabi asosiy jarayonlardan iboratdir. Ohak (silikat) bog‘lovchisi asosida silikat, ohak-shlakli va ohakkulli g‘ishtlar, silikatli hamda ko‘piksilikatli va boshqa zich hamda yacheykali silikat betonlar va temirbetonlar tayyorlanadi. Gips asosida pardevor plitalar, gipsbeton toshlar, qoplama listlar, arxitektura qismlari va sh.k. kompozitsion buyumlar olinadi. Ohak va gips asosida olinadigan ekologik toza kompozitsion buyumlarning ravnaq topishi uchun kvars qumi va boshqa to‘ldirgichlarning serobligi, mineral bog‘lovchi xomashyo zaxirasining beqiyosligi, ishlab chiqarish jarayonining energiya tejamkorligi to‘la avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash imkoniyati asosiy sabab bo‘ladi.
2-7.Polimer buyumlarning turlari
Plastmassa yuqori molekulali birikma – polimer bog‘lovchilar, kukun to‘ldirgich va boshqa tashkil etuvchilardan iborat, qotgach plastikligini to‘la yoki qisman yo‘qotadigan kompozitsion materialdir. Yuqori molekulali moddalar bir necha minglab, hatto yuz minglab atomlardan iborat bo‘lib, ko‘p marta takrorlanadigan muayyan strukturalardan tuzilgan. Bitta makromolekuladagi struktura birligi soni polimerning polimerlanish darajasi deyiladi. Kam molekulali birikmalar molekular massasi 500 dan kam. Polimerlar tabiiy va sun’iy (sintetik) turlarga bo‘linadi. yuqori molekulali birikmalarga tabiiy kauchuklar, selluloza, ipak, oqsillar, nuklein kislotalar, jun va boshqalar kiradi. Konstruksion material sifatida dispers tolasimon armaturalar bilan kuchaytirilgan shishaplastiklar, yog‘ochqatlamli plastiklar, sotoplastlar, organik shisha, viniplast listlar, polimer qorishmalar, polimerbetonlar va boshqalar ishlatiladi. Polimer buyumlarga Shishaplastiklar, qirqma shisha tolali shishaplastiklar, shisha tekstolit, yog‘och qatlamli plastiklar, qoplama polistirol plitkalar, organik shisha, polimerbetonlar kiradi.
3.Asbosement xomashiyo materiallari.
Asbosement sement, asbest 10–20% va suv aralashmasining qotishidan hosil bo‘lgan sun’iy kompozitsion qurilish materialidir. Asbosement tarkibida sement bog‘lovchi matritsa, asbest esa dispers tolasimon armatura – karkas vazifasini bajaradi. Kompozit yuqori mustahkamlik, olovbardoshlik, suv o‘tkazmaslik, issiqlik izolatsiyasi, elektr o‘tkazmaslik va atmosfera muhitiga chidamlilik xossalarga ega. Asbosement buyumlar ishlab chiqarishda M40 va M500 markali portlandsement, bezak materiallar olishda oq va rangli sementlar, buyumlar avtoklavda ishlov berilganda portlandsement va kvars kukuni aralashmasi ishlatiladi Asbest tabiiy tolasimon material, suvli va suvsiz magniy silikati, ba’zi turlari kalsiy silikati va natriy silikatidan iborat. Asbosement materiallar ishlab chiqarishda xrizotil-asbest ishlatiladi. Asbosement buyumlar olishda asbest (10–15%), qisman basalt shisha yoki shlak mineral paxtasi bilan almashtiriladi. Xususiy hollarda nebelenli selluloza, ikkilamchi kraft-selluloza, qog‘oz makulaturasi, yog‘och tolasi va boshqa sintetik tolalar ishlatiladi. Asbosement ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan suv tarkibida organik moddalar, loysimon aralashmalar, tuz eritmalari bo‘lmasligi kerak. Sizot, botqoq, dengiz suvlarini ishlatish mumkin emas. Asbosement buyumlar ho‘l, yarim quruq va quruq usullarda ishlab chiqariladi. Ho‘l usulda buyum tarkibida 8–16% asbest va sement hamda 92–84% suv bo‘lgan suspenziya qoliplanadi. Yarim quruq usulda buyum tarkibida 20–40% suv bo‘lgan qaymoqsimon massa qoliplanadi. Quruq usulda buyum tarkibida 12–16% suv bo‘lgan asbosement massa qoliplanadi. Asbosement buyumlar ishlab chiqarish texnologiyasi quyidagi operatsiyalardan iborat: asbest shixtasini tayyorlash, asbestni ezib hurpaytirish, sement, asbest va suv aralashmasini tayyorlash, buyumni qoliplash, qotirish, mexanik ishlov berish.
4.Bitumli hamda qatronli bog`lovchilar haqida yozing.
Bitumli materiallarga tabiiy bitumlar, asfalt jinslari, neft bitumlari va gudron kiradi. tabiiy bitumlar– qovushoq suyuqlik yoki qattiq modda uglevodorod birikmalari va nometall hosilalar aralashmalaridan iborat. Òabiiy bitumlar neftni yer qatlamlarida tabiiy oksidlanishi (polimerlanishi) natijasida hosil bo‘lgan; rangi qora yoki to‘q jigar rang bo‘ladi. Ular neft konlari atrofida toza holda yerosti ko‘llari va linzalari sifatida hamda ko‘p hollarda cho‘kindi tog‘ jinslariga (ohaktoshlar, qumtoshlar) shimilgan holatda uchraydi. tabiiy bitum kamchil bo‘lgani uchun qurilishda bitum loklari sifatida ishlatiladi. Asfalt jinslari– tabiiy bitum shimilgan ohaktosh, dolomit, qumtosh va sh.k.lardir. Ulardan bitum ajratib olinadi yoki jinslar maydalanib, asfalt kukuni ko‘rinishida qorishmalar va betonlar tayyorlashda ishlatiladi. Neft (sun’iy) bitumlari– neft xomashyosini organik sintez jarayonidan hosil bo‘ladigan mahsulotlardir. Neftni qayta ishlash texnologiyasiga qarab bitumlar quyidagi turlarga bo‘linadi: neftdan (gudrondan) benzin, kerosin va moylar haydash yo‘li bilan olingan qoldiq bitumlar; gudronga maxsus apparatlarda havo puflab (oksidlab) olingan oksidlangan bitumlar; neft va neft moylarini yuqori haroratda krekinglanishi (parchalanishi) natijasida hosil bo‘lgan kreking bitumlar. Qatron toshko‘mir, yog‘och, torf, slanes va sh.k.lar havosiz muhitda quruq haydash natijasida hosil bo‘ladi. Bitum va qatronni polimerlar rezina, dispers armaturalar va sh.k. kiritib xossalari yaxshilanadi, Qurilish materiallari olishda, ko‘pincha toshko‘mir qatroni ishlatiladi. U qora metallurgiya sanoati uchun zarur bo‘lgan koks yoqilg‘isi olishda qo‘shimcha mahsulot sifatida hosil bo‘ladi. toshko‘mir qatronlari quyidagi turlarga bo‘linadi: xom toshko‘mir qatroni, haydalgan qatron, pek va aralash qatron. Xom toshko‘mir qatroni ikki xil bo‘ladi: a) 500–600°С haroratda yarim kokslanish jarayonida hosil bo‘lgan past haroratli qatron, uning zichligi 0,85–1 g/sm rangi to‘q qo‘ng‘ir; b) 1000–1300°С haroratda koks olish jarayonida hosil bo‘lgan qatron, uning zichligi 1,12–1,23 g/sm yumshash harorati 40–70°С, rangi qora suyuqlik yoki qattiq-qovushqoq modda. Asfaltli qorishmalar va betonlar tayyorlashda neft bitumlari hamda kukun to‘ldirgich asosidagi mikrokompozit asfalt bog‘lovchi vazifasini o‘taydi. Asfalt bog‘lovchilar tarkibiga kiritilgan kukun to‘ldirgichlar bitum sarfini kamaytirish bilan birga qorishma va betonlar yumshash haroratini oshiradi.
5.O`rama gidroizolyatsiya va to`siq materiallari.
O‘rama gidroizolatsiya materiallar asosida tom bir necha qatlamlardan iborat bo‘lib, ostki qatlamlarga qoplamasiz, eng ustki qatlamiga esa qoplamali turlari ishlatiladi. Eng ustki qatlamga ishlatiladigan o‘rama material tashqi tomoniga yirik donali mayda donali va tangasimon kukunli minerallar (qum,mayda tosh) sepiladi.Ular asosli va asossiz turlarga bo‘linadi. Asosli materiallar texnik karton, asbest karton, shisha to‘qima va noto‘qima matosi va shu kabilar bitum yoki qatron bilan ishlov berib tayyorlanadi. Asossiz o‘rama materiallar mikrokompozit bo‘lib, bitum yoki qatron bog‘lovchilar, kukun to‘ldirgich va modifitsirlovchi qo‘shimchalar (antiseptik, plastifikator, stabilizator) aralashmasini muayyan qalinlikda prokatlab tayyorlanadi. Ruberoid– texnik kartonni oson eriydigan bitumga shimdirib, ikki tomonidan kukun to‘ldirgichli qiyin eriydigan bitum va maydalangan minerallar sepib tayyorlangan o‘rama material. Pergamintexnik kartonni yumshash harorati 40°C gacha bo‘lgan bitum eritmasiga shimdirib olinadi. Pergamin tom yopishda ruberoidning quyi qatlamlariga qo‘yiladi. Shisha ruberoidshisha tolali matoga ikkala tomondan bitumli bog‘lovchi (bitum rezinali yoki bitum polimerli) va mineral kukunlar sepib tayyorlanadi. Gidroizolasbest kartonni bitumli bog‘lovchilarga shimdirib tayyorlanadi. U yerosti konstruksiyalari va gidrotexnik inshootlarni gidroizolatsiyalashda, korroziyaga bardoshli qoplamalar olishda ishlatiladi. Folgaizol– yupqa aluminiy folgasi va unga qoplangan bitumrezinali himoya qatlamidan iborat o‘rama material. Folgaizol tomlarni qoplashda, bino va inshootlar bug‘ va gidroizolatsiyasida, choklarni berkitishda ishlatiladi. Metallizol aluminiy folgasini ikkala tomondan bitumli mastika qoplab tayyorlanadi. Metallizol yerosti va gidrotexnik inshootlarni gidroizolatsiyalashda ishlatiladi. Brizol– neft bitumi, rezina kukuni, asbest tolasi va plastifikator aralashmasi massasini prokatlash usulida olinadi. U yerosti metall konstruksiyalarni korroziyadan saqlash uchun ishlatiladi. Izol– bitum, devulkanizatsiyalangan rezina, mineral kukun, antiseptik va plastifikator aralashmasi massasini prokatlash usulida tayyorlangan asossiz o‘rama gidroizolatsiya va tombop material. U gidrotexnik inshootlarni, rezervuarlarni, basseynlarni, yerto‘lalarni, truboprovodlarni, qiyali va yassi tomlarni gidroizolatsiyalashda ishlatiladi. Tol– texnik kartonni qatronlarda shimdirib ikki tomonidan qatron va qum yoki mineral kukunlar sepilib olingan o‘rama material. Yirik mineral sepmali tol tekis tomlar gidroizolatsiya qatlamining yuqori qavatiga, qum sepmali tol esa bino va inshootlar poydevori hamda boshqa qismlari, vaqtincha inshootlarning tomi gidroizolatsiyasi uchun ishlatiladi.
6-7.Polimer asosli konstruksion va to`siq materiallar
Konstruksion material sifatida dispers tolasimon armaturalar bilan kuchaytirilgan shishaplastiklar, yog‘ochqatlamli plastiklar, sotoplastlar, organik shisha, viniplast listlar, polimer qorishmalar, polimerbetonlar va boshqalar ishlatiladi. Shishaplastiklar kompozitsion listli material bo‘lib, shisha tolali to‘ldirgich va polimer bog‘lovchilar asosida olinadi. Ular osma panellar, fazoviy yopma konstruksiyalar, quvurlar, yirik hajmdagi idishlar tayyorlashda ishlatiladi. Qirqma shisha tolali shishaplastiklaryassi va to‘lqinsimon ko‘rinishda bo‘lib, poliefir polimerlari asosida ishlab chiqariladi. Qirqma shisha tolali poliefir shishaplastiklar yorug‘lik o‘tkazadigan to‘sish fonarlari, shaffof to‘siqlar tayyorlashda, yarim shaffof to‘lqinsimon shishaplastiklar esa pavilonlar, soyabonlar va boshqa yengil konstruksiyali binolar tomini qurish uchun ishlatiladi. Shisha tekstolitshisha matoni fenol-formaldegid polimerida shimdirib, issiq holda presslab olinadi. Ular asosida oyna va eshik bloklari, furnituralar, sanitariya-texnika buyumlari, uch qatlamli panellar, qobiqlar, tombop to‘lqinsimon buyumlar tayyorlanadi. Yog‘och qatlamli plastiklar yog‘och shponlarni fenolformaldegidpolimeriga shimdirib, paket issiq holda presslab tayyorlanadi. Yog‘och qatlamli plastiklar devor va pardevorlarni qoplash, turarjoy va madaniy-maishiy binolar shiftlarini bezash uchun ishlatiladi. Organik shisha shaffof, mustahkam, yorug‘likka chidamli yengil konstruksion polimer material. U shaffof to‘siqlar, pardevorlar, binolarining ustki yorug‘lik fonarlarda ishlatiladi. Polimerbetonlar kompozitsion material bo‘lib, polimer bog‘lovchi, kukun, mayda va yirik to‘ldirgichlar, qoturuvchi va turli modifikatorlar aralashmasi qotishidan hosil bo‘ladi. Polimerbetonlar biologik aktiv muhitlarga (achitqilar, bakteriyalar) chidamli bo‘lgani uchun biotexnologiya korxonalari, meva-sabzavotlar saqlanadigan omborxonalar va molxonalar qurilishida ishlatiladi.
8.Tabiiy bitumlar.
Tabiiy bitumli va qatron bino va inshootlar qurilishida qadimdan yerosti qismini, yog‘och konstruksiyalarni himoyalashda ishlatilgan. Bitumli materiallarga tabiiy bitumlar, asfalt jinslari, neft bitumlari va gudron kiradi. Tabiiy bitumlar– qovushoq suyuqlik yoki qattiq modda uglevodorod birikmalari va nometall hosilalar aralashmalaridan iborat. Tabiiy bitumlar neftni yer qatlamlarida tabiiy oksidlanishi (polimerlanishi) natijasida hosil bo‘lgan; rangi qora yoki to‘q jigar rang bo‘ladi. Ular neft konlari atrofida toza holda yerosti ko‘llari va linzalari sifatida hamda ko‘p hollarda cho‘kindi tog‘ jinslariga (ohaktoshlar, qumtoshlar) shimilgan holatda uchraydi. Tabiiy bitum kamchil bo‘lgani uchun qurilishda bitum loklari sifatida ishlatiladi.
9.Shisha plastinkalar haqida yozing.
Shishaplastiklarkompozitsion listli material bo‘lib, shisha tolali to‘ldirgich va polimer bog‘lovchilar asosida olinadi. Listli asos sifatida shisha tolali to‘qima va noto‘qima matolar ishlatiladi. Ular fenolformaldegid, poliefir va epoksid polimerlari asosida tayyorlanadi. Shishaplastlar shisha tolali to‘ldirgichning turi va joylashishiga nisbatan uchta asosiy guruhga bo‘linadi: shisha tolali anizatrop material (SVAM), qirqilgan tola asosida olingan shishaplast va shisha mato asosida tayyorlanadigan shishaplast (shisha tekstolit). Shisha shpon listlar paketi issiq holda presslab tayyorlanadi. Shisha shpon bir tomonga yo‘naltirilgan shisha iplarni epoksid-fenol polimerlari asosida kompozitsiyalar bilan yelimlab yopishtirilgan yupqa matodir. SVAM uzunligi 1000 mm gacha, eni 500 mm gacha va qalinligi 1–30 mm. Uning zichligi 1,8–2 g/sm cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi 1000 MPa gacha, kimyoviy va biologik aktiv muhitlarga bardoshli material. SVAM osma panellar, fazoviy yopma konstruksiyalar, quvurlar, yirik hajmdagi idishlar tayyorlashda ishlatiladi. Qirqma shisha tolali shishaplastiklaryassi va to‘lqinsimon ko‘rinishda bo‘lib, poliefir polimerlari asosida ishlab chiqariladi. Shishaplastiklar uzunligi 1000–6000 mm, eni 1500 mm gacha va qalinligi 1–1,5 mm. Ularning o‘rtacha zichligi 1400 kg/m cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi kamida 60 MPa, siqilishda kamida 90 MPa, egilishda kamida 130 MPa, yorug‘lik o‘tkazishdagi shaffofligi 50–85%. Qirqma shisha tolali poliefir shishaplastiklar yorug‘lik o‘tkazadigan to‘sish fonarlari, shaffof to‘siqlar tayyorlashda, yarim shaffof to‘lqinsimon shishaplastiklar esa pavilonlar, soyabonlar va boshqa yengil konstruksiyali binolar tomini qurish uchun ishlatiladi.
10.Asbosement buyumlar.
Asbosement buyumlarning asosiy turlariga tombop, devorbop, bezak, pogonajli quvurlar va maxsus buyumlar kiradi. Tombop buyumlargaquyidagilar kiradi: turli profildagi to‘lqinsimon listlar va ular uchun fason qismlar, yirik o‘lchamdagi yopma yassi plitalar, armaturalangan konstruktiv yopma (nastil), ekstruziya usulida tayyorlangan panellar, kam qavatli binolar uchun tombop plitkalar va shu kabilar. Òo‘lqinsimon profillangan listlar oddiy, o‘rtacha, yuqori va unifisirlangan profillarda tayyorlanadi. Ularning uzunligi 1200–3300 mm, to‘lqin qadami 115–350 mm. Buyumning massasi 9–98 kg, egilishdagi mustahkamlik chegarasi esa 16–24 MPa. Hozirgi vaqtda profillangan listlar 1750 mm uzunlikda, 40/150–6 va 54/200–6 (to‘lqin balandligi/ to‘lqin uzunligi-qalinligi) tiplarda turarjoy va qishloq xo‘jaligi binolari tomlarini yopish uchun; 54/200–7,5 tipi esa sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish bino va inshootlari tomlarini yopish uchun ishlab chiqariladi. Uzunligi 1250 mm, 30/130 va 40/150 tiplardagi to‘lqinsimon listlar kam qavatli va xususiy binolar qurilishida tombop material sifatidaishlatiladi. Sanoat binolarini yopish uchun uzunligi 3300 mm, 145/350 tipdagi listlari ishlab chiqariadi. Tombop asbosement yassi plitkalar kam qavatli qishloq xo‘jalik binolari va xususiy qurilish uchun mo‘ljallangan. O‘lchami 400x400 mm li plitka ko‘proq ishlatiladi. Plitkalar tomga yaxlit yoki oraliq masofa qoldirib o‘rnatilgan yog‘och obreshotka (panjara) ustiga zanglamaydigan mixlar bilan qoqiladi. Asbosement plitkaning egilishdagi mustahkamligi 24 MPa, sovuqqa chidamliligi bo‘yicha markasi F50 bo‘ladi.