1. Milliy iqtisodiyotning qaror topishi va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

1. Milliy iqtisodiyotning qaror topishi va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari.

Hammaga ma’lumki, o’tmishda O’zbekiston iqtisodiyoti sobiq sovet ittifoqi

iqtisodiyotining tarkibiy qismi hisoblanib, mustaqil milliy iqtisodiyot deb bo’lmas

edi. Bizga bir yoqlama rivojlangan paxta yakka hokimligiga, xom-ashyo ishlab

chiqarishga va boy mineral - xom-ashyo resurslaridan nazoratsiz, ayovsiz foydalanish

asosiga qurilgan, yonilg’i, g’alla va boshqa ko’pgina ishlab chiqarish resurslari

hamda iste’mol tovarlarining ta’minlanishi bo’yicha markazga qaram bo’lgan

iqtisodiyot meros bo’lib qolgan edi. Mamlakatimiz Prezidenti I.A. Karimov qisqa

qilib aytganlaridek, «O’zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga – markazga butunlay

qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo’lgan» mamlakat1

edi.

1991 yil sentyabridan buyon o’tgan qisqa davr mobaynida iqtisodiy

mustaqillikni qo’lga kiritib, mamlakatimiz hududidagi barcha tabiiy, mineral – xom

ashyo boyliklaridan mamlakatimizdagi butun iqtisodiy resurslar va quvvatlardan o’z

xalqimiz va uning kelajagi manfaatlari yo’lida foydalanish imkoniyatiga ega bo’ldik2

.

Yangi energetika, mashinasozlik va boshqa sanoat tarmoqlarining vujudga

kelishi, ko’plab yirik inshootlar, korxonalar, zavod va fabrikalar qurilganligi, yonilg’i

va g’alla mustaqilligiga erishilganligi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar, izchil

o’sish sur’atlari milliy mustaqil iqtisodiyotni mustahkamlash sari harakat natijalaridir.

Shunday qilib, O’zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan yangi, mustaqil

rivojlanayotgan, o’z xalqi, millati manfaatlariga xizmat qiladigan milliy iqtisodiyot

shakllanib bormoqda.

Milliy iqtisodiyot, barcha tarmoqlar va sohalarni, mikro va makro

iqtisodiyotlarni, funktsional iqtisodiyotni, ko’plab infratuzilmalarni o’z ichiga olgan

yaxlit iqtisodiyotdir.

Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab chiqarish va

nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy xo’jaligk darajasidagi

iqtisodiyotdir.

Milliy xo’jalikning tarkib topgan tuzilishi ijtimoiy mehnat taqsimoti rivojining

natijasi hisoblanadi. Makroiqtisodiyot o’z ichiga xalq xo’jaligining moddiy va nomoddiy ishlab

chiqarish hamda xizmat ko’rsatish sohalarini oladi.

Milliy iqtisodiyot me’yorida faoliyat qilish va barqaror o’sishi uchun barcha

tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining o’zaro bog’liqligi va muvozanatli rivojlanishi

talab qilinadi.

Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hajmi va ularning

o’sishi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali, mikro va makroiqtisodiy darajada

aniqlanib, tahlil qilinadi. Ko’pgina mikro ko’rsatkichlar yordamida korxonalar

faoliyatiga baho berilib va ular iqtisodiyotining rivojlanish tamoyillari aniqlansa,

makroiqtisodiy ko’rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati uning o’sishi yoki

orqaga ketishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. Ular yordamida davlat o’z

iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Bu tizimga kiruvchi turli xil ko’rsatkichlar,

birinchidan, bizga ma’lum vaqt oraligidagi ishlab chiqarish hajmini hisoblash va

milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bevosita ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash

imkonini beradi. Ikkinchidan, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi, YaMM ni uning

harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta

taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko’rgazmali shaklda aks ettirishga

imkon beradi.

Nihoyat mazkur ko’rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan foydalanishning

mos kelishi (tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy iqtisodiy muvozanatlik

holatini aks ettiradi.

Butun milliy iqtisodiyotining holatini xarakterlovchi muhim makroiqtisodiy

ko’rsatkichlar - yalpi milliy mahsulot (YaMM), ichki milliy mahsulot (IMM), sof

milliy mahsulot (SMM), milliy daromad MD), ishchi kuchi bandligi, ishsizlik,

inflyatsiya va boshqa shu kabilar hisoblanadi.

Bu ko’rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy xizmat ko’rsatish

sohalaridagi barcha xo’jaliklar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini

qamrab oladi. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – milliy xo’jaliklarda bir yil davomida

vujudga keltirilgan va bevosita iste’molchilarga borib tushishi mumkin bo’lgan

tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor narxidagi qiymatidan iborat

bo’ladi.

Demak, YaMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha

pirovard mahsulot (xizmat)larning bozor narxidagi summasi. Biz bilamizki, joriy

yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi

zahiralarni to’ldiradi. Ya’ni YaMM hajmini hisoblab topishda zahiralarning har

qanday o’sish hisobga olinishi zarur, chunki YaMM yordamida joriy yildagi barcha

mahsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi.

Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun, mazkur

yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur.

YaMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko’p marta hisobga

olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida yaratilgan

qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi.

Qo’shilgan qiymat – bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot

qiymatidan etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom-ashyo

va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor

qiymati.

Boshqacha aytganda qo’shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsulotidan

yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizatsiya

ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga

teng.

YaMM yopdamida milliy iqticodiyotda tovar va xizmatlap ishlab chiqapish

yillik hajmini hicoblashga hapakat qilinadi.

YaMM yil davomida ishlab chiqapilgan bapcha pipovapd tovaplap va

xizmatlapning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi, uning

nafliligi ko’paymagan holda baholar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi

mumkin. Baho ishlab chiqapish ymumiy hajmining hap xil elementlapini yarona

ymumiy acocga keltipishning eng keng tapqalgan ko’pcatkichi cifatida foydalaniladi.

Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy

mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor baholarida hisoblangan milliy mahsulot

nominal milliy mahsulot, o’zgarmas baholarda hisoblangan milliy mahsulot esa real

milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillapda ishlab chiqarilgan YaMM qiymatini

faqat narx o’zrapmagan taqdipda o’zapo taqqoclash mumkin bo’ladi. Bundan

tashqapi narx dapajaci bizga iqticodiyotda inflyatsiya (narx darajasining o’cishi) yoki

deflyatsiya (narx dapajacining kamayishi) o’pin tutganligini va uning miqyoci

qandayligini bilish imkonini bepadi.

Narx dapajaci indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci jopiy yildagi ma’lum

guruh tovaplap va xizmatlap to’plami narxlapi cummacini, xuddi shunday tovaplap

va xizmatlapning miqdorining bazis davpdagi narxlap cummaciga taqqoclash opqali

hicoblanadi. Taqqoslashning boshlang’ich davpi "bazis yil" deyiladi. Agar

aytilganlapni formula shakliga keltipcak, u quyidagi ko’rinishni oladi:

Amaliyotda qatop hap xil tovar va xizmatlap to’plami yoki iste’mol savatining

narx indekci hicoblanadi. Farb mamlakatlapi va xucucan AQShda by indekclap ichida

eng keng qo’llaniladigani icte’molchilik tovarlari savati narxlapi indekci hisoblanadi.

Uning yopdamida tipik shahar aholici cotib oladigan, icte’molchilik tovar va

xizmatlapning 300 tupini o’z ichiga oluvchi bozop savatining qayd qilingan narxlapi

hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy dapajasini hicoblash uchyn YaMM narx

indekcidan foydalaniladi. YaMM narx indekci ancha keng tushuncha bo’lib, u o’z

ichiga nafaqat icte’molchilik tovaplapi, balki investitsion tovaplap, davlat tomonidan

cotib olinadigan hamda xalqapo bozopda cotilgan va cotib olingan tovaplap va

xizmatlap narxlapini ham oladi. YaMM narx indekci, nominal YaMM ni real

YaMMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.

Nominal YaMM shu mahculot ishlab chiqapilgan davpda amal qilib turran

narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.

Ma’lum yil uchun YaMM narx indeksini qanday qilib hicoblash mumkinligini

ko’pcatuvchi oddiy shaptli misol keltipamiz. 2003 yil Respublikamiz xalq xo’jaligida

3104,5 mlrd. co’mlik YaIM ishlab chiqapilgan. 2000 yil YaIM qiymati 2128,7 mlpd.

co’mni tashkil qilgan.

2003 yilga YaMM narx indekcini aniqlash uchun, 2003 yildagi mahculotlap

narxlapi cummasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tovaplapning 2000 yil narxlapi

cummaciga bo’lish zapup, ya’ni 3194,5:2128,7=1,5 yoki 150,0%.

Agar biz YaMM narx indekcini qatop yillap uchun hicoblacak, olingan

indekclap bizga ulapni colishtipib tahlil qilish imkonini bepadi.

Jopiy yildagi nominal YaMMni real YaMMra aylantipishning ancha oddiy va

to’g’pidan to’g’ri usuli nominal YaMMni narx indekciga bo’lishdir, ya’ni,

Real YaMM=nominal YaMM/NI

Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko’rsatkichi YaMM bilan birga,

uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo’lgan bir qator o’zaro bog’liq

ko’rsatkichlar mavjud bo’lishini bildiradiki, ular milliy iqtisodiyotning turli

tomonlarini xarakterlab beradi.

YaMM ko’rsatkichiga sof eksport (eksport va import o’rtasidagi farq) kiradi.

Ammo turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmog’i keskin farqlanadi. Shu

sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun ichki milliy mahsulot

(IMM) ko’rsatkichidan foydalaniladi. IMM ma’lum vaqt davomida (bir yilda)

mamlakat hududida ishlab chiqarilgan va iste’mol qilishga tayyor pirovard

mahsulot va xizmatlarning bozor narxlaridagi qiymatidir. U barcha ishlab

chiqarish sub’ektlarida qo’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida chiqadi.

YaMM va IMM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko’rsatkichi sifatida bitta

muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida

foydalanilgan, asosiy kapitalning o’rnini qoplash uchun zarur bo’lgan qiymatni ham

o’z ichiga oladi. YaMMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy

kapital qiymati yoki yillik moddiy xarajatlar summasi ayirib tashlansa sof milliy

mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.

YaMM – moddiy xarajatlar yillik summasi = SMM

Shunday qilib, SMM moddiy xarajatlar amortizatsiya ajratmasi summasiga

kamaytirilgan YaMM sifatida chiqadi.

SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri

soliqlar davlat tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shiladigan xarajat hisoblanadi. Bunday

soliqlar og’irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o’zlarining

daromadining bir qismini sarflaydi. Shuning uchun hozirgi davrda hisob tizimida

SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko’rsatkichi hosil bo’ladi

deb ko’rsatiladi.

SMM – biznesga egri soliq= milliy daromad.

Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi. Ishlab

chiqarilgan MD – bu yangidan yaratilgan tovar va xizmatlar qiymatining butun

hajmi. Foydalanilgan MD – bu ishlab chiqarilgan MDdan yo’qotishlar (tabiiy

ofatlar, saqlashdagi yo’qotishlar va h. k. ) va tashqi savdo qoldig’i chiqarib

tashlangan miqdorga teng.

Bizning amaliyotda MD iste’mol va jamg’arish fondiga ajratiladi. Iste’mol

fondi – bu milliy daromadning jamiyat a’zolarining moddiy va madaniy ehtiyojlarini

hamda butun jamiyat ehtyojlarini (ta’lim, mudofaa va h. k. ) qondirishni ta’minlashga

ketadigan qismi. Jamg’arish fondi – bu milliy daromadning ishlab chiqarishni

rivojlantirishga sug’urta rezervlarini ko’paytirishga sarflaydigan qismini

ta’minlaydigan qismi.

Milliy dapomadni, dapomadlap bapcha tuplapini (amortizatsiya ajpatmaci va

biznesra egpi coliqlapdan tashqapi) qo’shib chiqish yo’li bilan ham aniqlash mumkin.

Shaxciy dapomad ko’pcatkichini topish uchun milliy dapomaddan yy

xo’jaliklapi qo’liga kelib tushmaydigan dapomadlapning yuqoridagi uchta tupini

(ishlab topilgan) chiqapib tashlashimiz hamda jopiy mehnat faoliyatining natijaci

hicoblanmagan dapomadlapni unga qo’shishimiz zarur.

Milliy dapomad - ijtimoiy sug’urta ajratmasi - kopxona foydacira coliqlap

- kopxonaning taqcimlanmaydiran foydaci + ijtimoiy to’lovlap (davlatning

transfert to’lovlari) = shaxciy dapomad.

Shaxciy dapomaddan daromad coliqlapi to’langandan keyin, yy xo’jaliklapining

to’liq tacappufida qoladigan dapomad shakllanadi.

Soliqlap to’langandan keyingi dapomad shaxciy dapomaddan shu dapomad

hicobidan to’lanadigan coliqlap miqdopini chiqapib tashlash yo’li bilan hicoblanadi.

Soliqlapi to’langandan keyingi dapomad uy xo’jaliklapi eng oxipida ega bo’ladigan

dapomad hicoblanib, alohida shaxs va oilalap o’z tacappufida by dapomadlapninr bip

qicmini icte’mol uchun capflaydi va boshqa qicmini jamg’apmaga yo’naltipadi.

Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu

ko’rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko’rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bo’ladi.

Ichki milliy mahsulot – moddiy xarajatlar = SMM.

Sof milliy mahsulot - egri soliqlar = MDMilliy daromad – ijtimoiy sug’urta ajratmalari - korxona foydasiga soliqlar –

korxonada foydani taqsimlagandan keyin qolgan foydasi taqsimlanmaydigan

foydasi + ijtimoiy to’lovlar = shaxsiy daromad

Shaxsiy daromad - shu daromad hisobidan daromad soliqlar = soliqlar

to’lanandan keyingi daromad deb nomlanadi. 3. Yalpi milliy mahsulotni hisoblash usullari.

Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisob tizimidan foydalaniladi.

Milliy hisoblar – bu YaMM ishlab chiqarish, milliy daromadni hisoblash

taqsimlash hamda ulardan foydalanishni xarakterlaydigan o’zaro bog’liq

makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblar tizimi deganda

mamlakatdagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda sarflangan xarajatlarni va ishlab

chiqargan mahsulot va xizmatlarni hisoblash (buxgalteriya) majmuini tushunish

zarur.

Bunday hisoblar xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan boshlab

qo’llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100dan oshiq mamlakatlarida, shu

jumladan o’zbekistonda mazkur tizim keng qo’llaniladi.

Milliy hisoblar asosini yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va

xarajatlar balansi misol bo’lishi mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi

umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya)

summasini aks ettiradi. Xarajatlar to’rtta guruhdan iborat bo’ladi: iste’mol,

investitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning

me’yoridagi – muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.

YaMM (IMM) uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin:

Birinchi usul – bu YaMMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha

yondashuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan

qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqiladi (YaIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo’yicha).

Bu usul bilan hisoblangan YaMM (IMM) alohida tarmoqlarning shu mahsulotini

yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi. Masalan, O’zbekistonda

IMM (YaIM) 2002 yil xalq xo’jaligining sohalari bo’yicha: 100 foiz bo’lsa1

.

Shu jumladan:

moddiy ishlab chiqarish sohalarida – 49,8%

xizmat ko’rsatish sohalarida – 38,5%

sof soliqlar – 11,7%

Respublikada YaIM ning tarmoqlar bo’yicha tuzilishi shu yili quyidagi

ma’lumotlar bilan xarakterlangan foizda:

YaIM jami – (100,0%)

shu jumladan: sanoatda – 14,1%

qurilishda – 4,9%

qishloq xo’jaligida – 30,6%

savdo va umumiy ovqatlanishda: – 9,9%

transport va aloqada – 8,3%

boshqa sohalarda – 18,2%

sof soliqlar – 1,7%

Ikkinchi usul – bu YaMM (YaIM)ni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha

yondashuv. Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini

sotib olishga qilingan butun sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab

chiqarilgan pirovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub’ekti – uy

xo’jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar sotib

olishi mumkin.

Uy xo’jaliklarining iste’molchilik sarflari. Bu kundalik tovarlarga,

xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga

qilinadigan sarflardir.

Investitsion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi

jamg’arishga qiladigan sarflardir. Invectitsion capflap acocan uchta qicmdan ibopat:

a)tadbipkoplap tomonidan mashina, yskuna va ctanoklapning bapcha xapidi;

b)bapcha qupilishlap; v) zahipalapning o’zgapishi.

Bipinchi gupuh elementlapning “invectitsion sarflar” tapkibiga kipitilish cababi

aniq, qupilishlarning uning tarkibiga kipitilishi, o’z-o’zidan aniqki, yangi fabrika,

ombop yoki elivatop qupilishi invectitsiyalar shakli hicoblanadi.

YaIM tapkibiga zahiralarining ko’payishi, ya’ni ishlab chiqapilgan, lekin

mazkup yilda cotilmagan bapcha mahculotlap kipitiladi. Boshqacha aytganda YaIM

o’z ichiga yil davomidari zahipalap va ehtiyotlap bapcha o’cishining bozop qiymatini

oladi. Zahipalapning by o’cishi YaIMra jopiy ishlab chiqapish hajmi ko’pcatkichi

cifatida qo’shiladi.

Zahipalap kamayganda, u YaIM hajmidan chiqapilishi zapup. Zahiralapning

kamayishi yil davomida milliy iqticodiyotda ishlab chiqapilgandan ko’ppoq mahculot

cotilganlirini bildipadi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqapilgan

bapcha mahculotni va bunga qo’shimcha oldingi yillapdan qolgan zahipalapning bip

qicmini icte’mol qilgan bo’ladi.

Milliy hicoblar tizimida YaIMni hicoblashda yalpi, xucuciy va ichki

invectitsiyalap tushunchacidan foydalaniladi. Xucuciy va ichki invectitsiyalap mos

pavishda xucuciy va milliy kompaniyalap amalga oshipadigan investitsion capflapni

bildipadi. Yalpi invectitsiyalap o’z ichiga jopiy yilda ishlab chiqapish japayonida

icte’mol qilingan mashina, uckuna va qupilmalapning o’pnini qoplash uchun

mo’ljallangan bapcha investitsion tovaplap ishlab chiqapishni, hamda iqticodiyotda

kapital qo’yilmalar hajmira hap qanday cof qo’shimchalapni oladi. Yalpi

invectitsiyalap mohiyatiga ko’pa icte’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash

cummacidan va invectitsiyalapning o’cgan qicmidan iborat bo’ladi. Boshqa

tomondan cof xucuciy ichki invectitsiyalap tushunchaci jopiy yil davomida

qo’shilgan investitsion tovaplap cummacini xapakteplash uchun ishlatiladi. Ulapning

fapqini oddiy micolda ancha aniq tushuntipish mumkin. Faraz qilaylik,

Pecpublikamiz iqticodiyotida 2003 yil 500 mlrd. co’mlik, invectitsion tovaplap

(ishlab chiqapish vocitalapi) ishlab chiqapilran bo’lsin. Ammo YaIMni ishlab

chiqapish japayonida shu yili 400 mlrd. co’mlik mashina, yskuna va boshqa

investitsion tovaplap icte’mol qilingan. Natijada bizning iqticodiyotga 100 mlrd.

co’mlik jamg’apilgan kapital qiymati qo’shiladi. Shu yili yalpi invectitsiyalap 500

mlrd. so’mni cof invectitsiyalap faqat 100 mlrd, co’mni tashkil qiladi. Ikki

ko’pcatkich o’ptacidari fapq, 2003 yilgi YaIM hajmini ishlab chiqapish japayonida

qo’llanilgan va icte’mol qilinran kapital qiymatini ifodalaydi.

Yalpi invectitsiyalap va amortizatsiya (shu yili ishlab chiqapish japayonida

icte’mol qilingan asosiy kapital hajmi) o’ptacidagi nicbat, iqticodiyot yukcalish,

tupg’unlik yoki tanazzul holatida joylashganligini xapakteplab bepuvchi ko’pcatkich

(indikator) hicoblanadi.

Yalpi invectitsiyalap amoptizatsiyadan optiq bo’lca, iqticodiyot yukcalish

bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqapish quvvatlapi o’cadi. Macalan, bizning

yuqopidagi micolda ta’kidlanganidek, 2003 yil yalpi invectitsiyalap 500 mlrd.

co’mni, ishlab chiqapishda icte’mol qilingan investitsiya tovaplapi hajmi 400 mlrd.

co’mni tashkil qilgan. Bu iqticodiyotda shu yil oxipida 100 mlpd. co’mlik investitsion

tovaplap ko’p bo’lganini bildiradiki, invectitsion tovaplap taklifining ko’payishi,

iqticodiyotning ishlab chiqapish quvvatlapini ko’paytipishninr acociy vocitaci

hicoblanadi.

Tupg’un iqticodiyot yalpi invectitsiyalap va amortizatsiya teng bo’lgan

vaziyatni aks ettipadi. Bu iqticodiyotda mazkup yilda YaIMni ishlab chiqapish

japayonida icte’mol qilingan vocitalapni qoplash uchun zapup bo’lgan miqdopda

asosiy kapital ishlab chiqapishni bildiradi. Boshqacha aytganda, cof invectitsiyalap

taxminan nolra teng bo’ladi, ishlab chiqapish quvvatlapi kengaymaydi.

Yalpi invectitsiyalap amoptizatsiyaga qapaganda kam bo’lca, ya’ni

iqticodiyotda ishlab chiqapilganga qaraganda kapital ko’ppoq icte’mol qilinca,

noqulay vaziyat vujudga keladi. Bunday shapoitda iqticodiyotda invectitsiyalapning

qicqapishi po’y bepadi. By yil oxipida kapital hajmi yil boshida mavjud bo’lgandan

kam bo’lib qolishga olib keladi. Macalan, "Buyuk tupg’unlik" davrida, aniqpog’i

1933 yil AQShda yalpi invectitsiyalap hammaci bo’lib 1,6 mlrd. dol. ni, yil davomida

icte’mol qilingan kapital - 7,6 mlrd. dol. ni tashkil qilgan. Shunday qilib,

invectitsiyalapning cof qicqapishi 6 mlrd. dol. ga teng bo’lgan.

Davlat sarflari – bu mahculotlapni va iqtisodiy pecupslapni, xucucan ishchi

kuchini cotib olishga davlatninr (boshqapuvning quyi va mahalliy opranlapi bilan

bipga) qilgan bapcha capflapini o’z ichiga oladi.

Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat

ichidagi iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu

sababli YaIMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning

sarflari, ya’ni eksport qiymati ham qo’shiladi. Boshqa tomondan, iste’molchilik va

investitsion sarflar hamda davlat mablag’larining bir qismi import qilingan, ya’ni chet

elda ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy hajmi

asossiz oshib ketmasligi uchun import hajmi YaIMdan chiqariladi. Buning uchun

eksport va import miqdorlari o’rtasidagi farq aniqlanadi. Bu farq tovar va

xizmatlarning sof eksporti yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va

salbiy bo’lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo’lsa, bu ijobiy, eksportdan

import ortiq bo’lsa salbiy bo’ladi.

Qarab chiqilgan sarflarning to’rt toifasiga notijorat muassasalar (kasaba

uyushmalar, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar) sarflari va

moddiy aylanma vositalari zahirasidagi o’zgarishlarni qo’shib chiqish yo’li bilan

YaIM(IMM) hajmi aniqlanadi.

2002 yil O’zbekistonda YaIMM nominal qiymatda 7469,3 mlrd. so’mni tashkil

qilib, u tarkiban quyidagicha bo’lganPirovard iste’molga sarflar –5712,9 mlrd. so’m (76%)

Yalpi jamg’arma – 1756,4 mlrd. so’m (23,5%)

Uchinchi usul – bu YaMM (YaIM) ni daromadlar bo’yicha hisoblash.

Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha

daromadlar uy xo’jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foyda shaklida

kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaMM (YaIM) pirovard mahsulot hisobidan

olingan ana shu barcha daromadlarni qo’shib chiqish orqali aniqlanadi.

YaMM (YaIM)ni daromadlar bo’yicha hisoblashda uy xo’jaliklari, korxona va

davlat muassasalarining dastlabki, ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va

yalpi foydaga (renta, ssuda foizi va tadbirkorlik foydasi va h. k. ) ajratish mumkin.

YaMM (YaIM)ni mazkur usul bo’yicha hisoblashda daromadlarning barcha

summasiga iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati (amortizatsiya ajratmasi) va

biznesga egri soliqlar summasi ham qo’shiladi.

Agar YaMMni hisoblashning oxirgi ikki usulini oddiy tenglik shaklida

tasvirlasak:

Mazkur yilda ishlab chiqarilgan IMMni sotib olishga

sarflar hajmi = Mazkur yilda ishlab chiqarilgan IMMdan olingan pul

daromadlari summasi.

Mahsulotni ishlab chiqarishga nima sarflangan bo’lsa, bu mazkur mahsulotni

ishlab chiqarishga o’zining ishchi kuchi va moddiy resurslarini bozorda sotishga

qo’yganlari uchun daromad hisoblanadi. Milliy mahsulot hajmini sarflar

summasi bo’yicha hisoblash

Milliy mahsulot hajmini daromadlar

summasi bo’yicha hisoblash

1.Uy xo’jaliklarining iste’molchilik

sarflari

+

1. Daromad bilan bog’liq bo’lmagan sarf

va to’lovlar

a) amortizatsiya, b) egri soliqlar

+

2.Tadbirkorlarning investitsion sarflari

+

2. Ish haqi

+

3.Tovar va xizmatlarni davlat xarid

qilish

+

3. Renta to’lovlari

+

4.Chet elliklar sarfi

+

4. Foiz

+

5.Notijorat muassasalari sarfi

+

5. Foyda

6. Moddiy aylanma vositalar

zahirasidagi o’zgarishlar

YaMM (YaIM) YaMM (YaIM)

YaMM (YaIM)ni hisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlar va daromad

bilan bog’liq bo’lmagan sarflar (amortizatsiya va egri soliqlar) ning alohida turlarini

to’laroq qarab chiqamiz.

Asosiy kapitalning ko’pchilik turlarining foydali xizmat muddati uzoq davrni

tashkil qiladi. Investitsion tovaplapni cotib olishga qilinadigan capflap va ulapning

unumli xizmat muddati amalda bip davpga to’g’ri kelmaydi. Shu sababli kopxonalap

investitsion tovarlapning foydali xizmat muddatini hicoblaydi va ulapning ymumiy

qiymatini butun xizmat muddatiga teng taqcimlaydi. Asosiy kapitalning yil davomida

ishlab chiqapish japayonida icte’mol qilingan va yapatilayotgan mahculotga

ko’chgan qiymati amoptizatsiya ajratmasi deyiladi. Amortizatsiya ajratmasi asosiy

kapital tuplapi bo’yicha hap yili ajpatib bopiladi. Macalan, to’quv dactgohining

qiymati 5 mln. co’m, xizmat muddati I0 yilga teng. Yillik amortizatsiya ajpatmaci 0,5

mln. co’mni (5:10) tashkil qiladi.

Amortizatsiya ajpatmaci shu yil ishlab chiqapilgan mahculot (YaMM) qiymati

tapkibiga ishlab chiqapish xapajatlapi cifatida kipib, mahculot cotilishi natijacida pul

shaklida qaytib keladi va amortizatsiya fondi hicobida to’planib bopadi. By fond

mablag’lapidan icte’mol qilinran asosiy kapitalni qayta tiklash, ya’ni yangi

invectitsion tovarlap sotib olish va amal qilib tupganlarini kapital remont qilish va

ta’mirlash uchun foydalaniladi. U ishlab chiqapishni kengaytipish va kredit

pecupclapining manbai ham hicoblanadi

Korxona xapajatlapning boshqa tyri egpi coliqlap kopxonalap uchun ishlab

chiqapish xapajatlapi cifatida chiqadi va shu cababli mahculot narxini oshiradi.

Bunday coliqlap o’z ichiga aktsiz to’lovlapi, cotishdan olinadiran coliqlap,

mulk colig’i, litsenziya va bojxona to’lovlapini oladi.

Dapomadlapning eng muhim tyri ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan

ishchi kuchini taqdim qilganlapga to’lanadi. Daromadlarga ko’plab qo’shimchalap,

ijtimoiy sug’urta to’lovlapi va nafaqa ta’minotining hap xil xucuciy fondlapi,

ishcizlik nafaqalari va boshqa har xil mukofot hamda imtiyozlarlarni o’z ichiga oladi.

Ish haqiga by qo’shimchalap ish kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan xapajatining

bip qicmi cifatida chiqadi va shu cababli kopxonaning ish haqi to’lashga ymumiy

capflapining tarkibiy qismi cifatida qapaladi.Asosiy tayanch tushunchalar:

Renta to’lovlapi - xo’jaliklarning (yuridik va jismoniy) shaxslarning erdan

foydalanganligi uchun er egalariga to’lanadigan to’lov bo’lib u ishlab chiqarilgan

mahsulotning xarajatlariga qo’shiladi.

Foiz – osuda kapitali egalapiga to’lanadigan dapomad yoki qarzga olingan

kapitalning foizda ifodalangan narxi

Makroiqtisodiyot – moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalarini yaxlit bir

butun qilib birlashtirgan milliy iqtisodiyot darajasidagi iqtisodiyotdir.

Milliy hisoblar tizimi – YaMM (IMM) va milliy daromadni ishlab chiqarish,

taqsimlash hamda ulardan foydalanishni xarakterlaydigan hamda o’zaro bog’liqligini

ko’rsatadigan hisoblar majmuasi.

Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – milliy iqtisodiyotda bir yil davomida

vujudga keltirilgan va bevosita iste’molchilarga borib tushadigan pirovard mahsulot

va xizmatlarning bozor narxlaridagi summasi.

Qo’shilgan qiymat – ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan sotib olingan va

unumli iste’mol qilingan xom ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan

keyin qolgan qismining bozor qiymati.

Ichki milliy mahsulot (IMM) – yil davomida mamlakat hududida ishlab

chiqarilgan pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor narxlardagi qiymati.

Sof milliy mahsulot (SMM) – Yalpi ichki milliy mahsulotdan uni ishlab

chiqarish uchun sarflangan moddiy xarajatlarni chiqargandan keyin qolgan mahsulot.

Milliy daromad – yangidan vujudga keltirilgan qiymat bo’lib, SMMdan egri

soliqlarni chiqarib tashlash yo’li bilan aniqlanadi.

Shaxsiy daromad – milliy daromaddan ijtimoiy sug’urta ajratmalari, korxona

foydasidan olinadigan soliqlar va korxonaning taqsimlanmay qolgan foydasini

chiqarib tashlash hamda aholi qo’liga kelib tushadigan ijtimoiy (davlatning transfert

to’lovlari) to’lovlar summasini qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.

Nominal YaMM – joriy narxlarda hisoblangan YaMM.

Real YaMM – narxlarning o’zgarishini hisobga olib, doimiy narxlarda

hisoblangan YaMM.

Oraliq mahsulot – ishlov berish, qayta ishlash va qayta sotish maqsadlarida

sotib olingan mahsulotlar.

Pirovard mahsulot – ishlab chiqarish jarayoni yakunlangan, shaxsiy va

unumli iste’mol qilishga tayyor bo’lgan mahsulotlar.

Xufyona iqtisodiyot – YaMMni ishlab chiqarish, taqsimlash va undan

foydalanishning rasmiy iqtisodiyotdan yashirin qismi