|
21.Germaniya tarixidagi iqtisodiy qarashlar
F.List ta'limotida xo`jalik taraqqiyotining tarixiy bosqichlari to`g`risidagi g`oyalar katta o`rin egallaydi. U tarixiy taraqqiyotni beshta bos-qichga: badaviylik, cho`ponlik, dehqonchilik, dehqonchilik-manufaktura, dehqonchilik - manufaktura - savdo bosqichlariga bo`ladi. Bunday bo`lishdan kuzatilgan maqsad Germaniyada sanoatning o`sishini har tomonlama qo`llab-quvvatlash, bir yoqlama rivojlanishdan - qishloq xo`jaligining ustunligidan voz kechish kerak, degan fikrni isbotlashdan iborat edi.
F.Listning asosiy iqtisodiy asari Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishi va savdo siyosati atrofidagi qizg`in tortishuvlarda alohida o`rin egallab, nemis iqti-sodiy fikriga katta ta'sir ko`rsatdi. F.List o`zining g`oyalarini rivojlantirar ekan, Germaniyaning gullab-yashnashi sanoat taraqqiyoti orqali bo`lishi mum-kinligini va shuning uchun uni chet el raqobatidan himoya qilish zarur ekan-ligini ko`rsatadi. Ushbu asar o`z davrida demokratik ziyolilar tomonidan qizg`in qabul qilinib, katta qiziqish bilan o`qildi.
Germaniyaga qaytgandan so`ng olim Augsburg shahrida yashab, ilmiy ishini davom ettirdi. U xuddi ana shu buyuk davlatchilik, shovinistik kayfiyat-dagi asarlarini yaratib, nemis imperializmining dastlabki himoyachilariga yo`l ochib berdi. List urushlar va bosqinchilikning tarafdori bo`lib, dehqonchilik ho-latidan dehqonchilik-sanoat holatiga o`tishga ko`maklashadigan urushlarni yoqlaydi. U Janubiy-sharqiy Yevropadagi bo`sh yerlarni Germaniya bosib ol-ishi zarur, deb hisoblaydi. List hayotining so`nggi yillarida Angliyaga bo`lgan o`z munosabatini o`zgartiradi, chunki u doim Angliyani Germaniyaning birlashishiga va sanoat rivojiga qarshi deb hisoblardi. Endi uning fikricha, An-gliya Germaniyaning qit'a qo`shnisi hisoblangan Fransiya va Rossiyaga qarshi harakatlarda qo`llashi mumkin edi.
List iqtisodiy fanda klassik maktabni, ayniqsa uning yirik namoyandasi bo`lgan A.Smit iqtisodiyotini tanqid qiluvchi bo`lib faoliyat ko`rsatdi, lekin u klassik maktabning asosi bo`lgan qiymat va daromadlar nazariyasini mutlaqo tahrir qilmadi. Iqtisodiyotning bu kategoriyalari olimni qiziqtirmadi. Asosiy e'tibor iqtisodiy siyosatning asosiy masalalariga va ayniqsa tashqi savdo siyosatiga qaratildi. F.List Smit iqtisodiy sistemasini kosmopolitizmda ayblab, uni ayrim mamlakatlar xo`jalik rivojlanishining milliy xususiyatlarini ko`rmasdan, barchasiga umumiy "tabiiy" qonun-qoidalarni dogmatik ravishda majbur kiritilmoqda, deydi.
"Turli millatlar,- deb yozadi List, turli bosqichda bo`ladilar. Bunday sharoitda ular o`rtasidagi to`liq erkin savdo ayirboshlash qiymati nuqtayi nazaridan jahon xo`jaligi uchun ma'lum mavhum foydani keltirishi mumkin bo`ladi." Lekin bu holat qolgan mamlakatlar ishlab chiqarish kuchlari rivojiga to`sqinlik qiladi. U o`z konsepsiyasini ishlab chiqarish kuchlari nazariyasi deb yuritib, Smitning ayirboshlash qiymati nazariyasiga qarshi qo`yadi. Lekin shuni aytish zarurki, ishlab chiqarish kuchlari deganda List ijtimoiy sharoitlar majmuasini tushunadi va ularsiz millat boyligi bo`lmaydi, deb yozadi. Shuningdek u faqatgina qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanadigan millat bir qo`l bilan mehnat qiladigan kishi kabidir, deydi. List ishlab chiqarish unumdorligini oshirishni proteksionizm tarbiyasi yordamida amalga oshirishni o`rtaga tashlaydi. Davlat sistemasidagi tadbirlar milliy ishlab chiqarishni chet el raqobatidan to o`zini tiklab olguncha va teng raqobatdosh bo`lguncha himoya qilishi kerak deyiladi. Erkin savdoni amalga oshirishni esa u keyinroq, ya'ni hamma millatlar bir xil rivojlanish darajasiga yetgunicha qoldirishni tavsiya qiladi. Hozirgi davrga kelib Listning bunday qarashlarining ayrimlari dolzarb bo`lib, hayotda o`z o`rnini topmoqda. Masalan, millatning boy, kudratli bo`lib borishi uning qanchalik ko`p sanoat mahsulotini eksport qilishi bilan va kam mahsulotni import qilishi bilan belgilanadi. Bu o`rinda Yaponiya tajribasini ko`rsatishimiz kifoyadir. Bu davlat so`nggi yillarda tez iqtisodiy rivojlanish hisobiga, ya'ni tashqi savdoni to`g`ri yo`lga qo`yganligi uchun rivojlangan mamlakatlar qatorida oldingi o`ringa chiqib oldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
