1. Mehnatni muhofaza qilish tushunchasi va vositalaridan qo’llanish qoidalari

Xodimning mehnat muhofazasiga doir huquqlari va uni ro`yobga chiqarishdagi kafolatlar
O`zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida” 1993 yil 6 maydagi qonuniga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar mehnati muhofaza qilinish huquqiga egadirlar.
Mehnat muhofazasi, eng avvalo, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va mehnat qobiliyati saqlanishini ta`minlashga qaratilgandir.
Xodimlarning mehnat muhofazasi sohasidagi qator huquqlari mazkur qonunning 16-21-moddalarida, shuningdek Mehnat kodeksining tegishli normalarida aks ettirilgan bo`lib, mehnat muhofazasi talablari xodim ishga qabul qilingan vaqtdan boshlanadi.
O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 16-moddasida ko`rsatilganidek, mehnat shartnomasi (kontrakt)ning shartlari mehnat muhofazasiga oid qonunlar va boshqa normativ hujjatlarning talablariga muvofiq bo`lishi shart.
Fuqarolarni ularning salomatligiga zid bo`lgan ishga qabul qilish man etiladi.
Ish beruvchi xodim kasb kasalligining paydo bo`lish ehtimoli yuqori darajada ekanligi oldindan ayon bo`lgan ishga qabul qilayotganda uni bu haqda ogohlantirishi shart.
O`zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida”gi qonunining 17-moddasiga binoan ish beruvchi sog`liqni saqlash idoralari tomonidan belgilangan tartibga muvofiq ravishda bir qator kasblar va ishlab chiqarishning xodimlarini mehnat shartnomasini imzolash paytida-dastlabki tarzda va mehnat shartnomasi amal qiladigan davrda vaqti-vaqti bilan tibbiy ko`rikdan o`tkazishni tashkil qilishi shart. Xodimlar tibbiy ko`rikdan o`tishdan bosh tortishga haqli emaslar.
214-modda tibbiy ko`rik.
Ish beruvchi quyidagi xodimlarni tibbiy ko`rikdan o`tkazishni tashkil qilishi shart:
18 yoshga to`lmaganlar;
60 yoshga to`lgan erkaklar, 55 yoshga to`lgan ayollar;
nogironlar;
mehnat sharoitini noqulay ishlarda, tungi ishlarda, shuningdek transport harakati bilan bog`liq ishlarda band bo`lganlar;
oziq-ovqat sanoatida, savdo va bevosita, aholiga xizmat ko`rsatish bilan bog`liq bo`lgan boshqa tarmoqlardagi ishlarda band bo`lganlar;
umumta`lim maktablari, maktabgacha tarbiya va boshqa muassasalarning bevosita bolalarga ta`lim yoki tarbiya berish bilan mashg`ul bo`lgan pedagog va boshqa xodimlari.
Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Mehnat va holini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi hamda O`zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi bilan kelishib, “Xodimlarni ishga kirishdan oldin dastlabki va davriy ko`rikdan o`tkazish tizimini takomillashtirish to`g`risida” 2000 yil 6 iyundagi 300-sonli buyrug`i chiqarilgan va ushbu buyruq O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 yi 23 iyunda 937-son raqam bilan ro`yhatga olingan.
Ta`kidlanishicha, 2005 yilga qadar aholini salomatligini muhofaza etishning asosiy yo`nalishlari va O`zbekiston Respublikasida sog`liqni saqlashni isloh qilish, sog`liqni saqlashning asosiy yo`nalishi hisoblangan profilaktika samaradorligini oshirishdir, u aholi salomatligini muhofaza etishning asosiy negizi bo`lib qoladi.
Umumiy va kasb kasalligini muhofaza qilish va uni kamaytirishga qaratilgan sog`lomlashtiruvchi tadbirlarni ishlab chiqish va xastaliklarning ilk shakllarini aniqlash, ishlab chiqarishda baxtsiz xodisalarning oldini olish, yo`l-transport xodisalari sonini kamaytirish, yuqumli va parazitar kasalliklarga yo`l qo`ymaslik, xavfli zararli moddalar va noxush ishlab chiqarish omillarga aloqador ishga kirishdan oldin xodimlarni zarur dastlabki, shuningdek davriy tibbiy ko`riklardan o`tkazish ishlarini olib borish maqsadida quyidagi hujjatlar tasdiqlangan:

1. 
   ishga kirishdan oldin dastlabki va kasb kasalliklarining oldini olish maqsadida davriy ko`riklar o`tkazilishi zarur bo`lgan ishlarda zararli moddalar va noxush ishlab chiqarish omillari, ana shu ko`riklarni va zarur laboratoriya hamda funktsional tadqiqotlar o`tkazishda qatnashadiganlar, ish jarayonida muayyan etiologik omillar bo`yicha (vrach-mutaxassislar) bo`lgan xavfli, zararli va noxush ishlab chiqarish omillariga aloqador mehnat sharoitlarida ishlashga ruhsat etishga tibbiy moneliklar ro`yhati (1-ilova eslatmasi bilan);
   
2. 
   kasalliklar, baxtsiz xodisalarning oldini olish, mehnat xavfsizligi, aholi salomatligini muhofaza qilish, yuqumli va parazitar kasalliklarning tarqalishiga yo`l qo`ymaslikni ta`minlash, ana shu tibbiy ko`riklarni ish turlari bo`yicha zarur laboratoriya va funktsional tekshiruvlar o`tkazishda ishtirok etuvchi vrach-mutaxassislar, kasalliklar, baxtsiz xodisalarga yo`l qo`ymaslik va eslatmalari bo`lgan mehnat xavfsizligini ta`minlash maqsadida mazkur ishlarni bajarish uchun xodimlarni zarur dastlabki va davriy ko`riklardan o`tkaziladigan ishlar ro`yhati (2-son ilova eslatmasi bilan);
   
3. 
   xavfli, zararli moddalar, noxush omillarga aloqador umumiy tibbiy moneliklar ro`yhati (3-ilova);
   
4. 
   ishga kirishdan oldin dastlabki va xodimlarni davriy tibbiy ko`riklardan o`tkazish bo`yicha yo`riqnoma (4-ilova);
   
5. 
   kasb kasalligida gumon qilingan xodimning ish sharoitlari sanitariya-gigiena tavsifnomasini tuzish uchun yo`riqnoma (5-ilova);
   
6. 
   korxonada xodimlarni davriy ko`rikdan o`tkazish natijalari bo`yicha yakunlovchi dalolatnomaning numunasi (6-son ilova);
   
7. 
   o`zgartirilmagan matndan keyinchalik foydalanish zarur deb topilgan birlamchi tibbiy hujjatlar shakllari (7-ilova);
   
8. 
   kasb kasalliklari ro`yhati (8-ilova);
   
9. 
   kasb kasalliklariga chalingan bemorlar dispanserizatsiyasini o`tkazish tartibi haqidagi nizom (9-ilova);
   
10. 
    kasb kasalliklarini xabar qilish, tekshirish, qayd qilish va hisobga olish tartibi haqidagi yo`riqnoma (10-ilova).
    

O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligining yuqorida qayd etilgan buyrug`i bilan tasdiqlangan 1-ilovaning bo`limida sanab o`tilmagan ishlarda mashg`ul bo`lgan, lekin xavfli, zararli moddalar, shuningdek xalq xo`jaligida birinchi bor qo`llanilgan moddalar, noxush ishlab chiqarish omillariga duch keladigan xodimlarni ko`riklardan o`tkazish zararligi haqidagi masala sanitariya-epidemiologik xizmati (sanitariya-epideitologik stantsiyalari) tomonidan hal qilinadi.
Ishlab chiqarishda xavfli, zararli moddalar va noxush ishlab chiqarish omillari ta`siriga duch kelish ehtimoli bo`lgan shaxslar ishga qabul qilinganida dastlabki va davriy tibbiy ko`riklardan o`tishlari zarur. Laboratoriya ishlarini olib borishda davriy tibbiy ko`riklardan o`tkazish zararligi haqidagi masala bevosita mehnat sharoitlarini hisobga olgan holda sanitariya-epidemitologiya stantsiyalari tomonidan hal qilinadi. Tibbiy ko`riklar xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari majmui mavjud bo`lganda, barcha omillar ta`siri xisobga olingan holda o`tkazilishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni
“Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida
Qonunchilik palatasi tomonidan 2016-yil 10-martda qabul qilingan
Senat tomonidan 2016-yil 25-avgustda ma’qullangan