1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Nikolay Aleksandrovich Rubakin
(1862-1946) o‘z bibliografik 
klassifikatsiyasida hamma fanlarni teskari tartibda joylashtirgan: birinchi 
o‘ringa sotsial turmush haqidagi fanlarni, so‘ngra organik tabiat haqidagi, 
anorganik tabiat haqidagi va, nihoyat, bilish usullari haqidagi fanlarni va 
falsafani qo‘ygan. Uning fikricha, bunday tartib kitobxonga avvalo unga 
yaqinroq bo‘lgan hodisalar haqidagi (jamiyatdagi o‘zaro munosabatlar 
haqidagi), so‘ngra esa bir qadar umumiy va bir qadar mavhum fanlar haqidagi 
kitoblarni berishga imkon tug‘dirar edi.
Nikolay Aleksandrovich Rubakin (1862-1946) 
N. A. Rubakin klassifikatsiyasi bir 
necha 
ayrim 
kutubxonalarning 
bosma 
kataloglarida 
materialni 
sistemalashtirishga 
birmuncha ta’sir etdi. Kutubxonalarning amaliy 
ishi uchun bu klassifikatsiya uncha yaroqli 
bo‘lib chiqmadi. Ayniqsa ijtimoiy fanlar 
bo‘limlarida 
mayda 
bo‘linmalarning 
juda 
ko‘payib ketganligi, bo‘linmalarning aniq 
ifodalangan bosqichlari yo‘qligi, bo‘limlarning sarlavhalari juda ko‘p so‘zlar 
vositasida berilganligi, indekslarning yo‘qligi ana shunga olib kelgan edi. 
O‘nlik klassifikatsiyadan foydalanish rus kutubxonachilarini tobora ko‘proq 
qiziqtira bordi. Matbuotda shunday maqolalar paydo bo‘ldiki, ularning avtorlari 
Rossiyaning shahar va zemstvo kutubxonalarida qo‘llanilayotgan haddan tashqari 
qisqa, kam ishlangan klassifikatsiya sxemalarining qoniqarsizligini ta’kidlab o‘tar 
edilar. B. S. Bodnarskiy, Ye. N. Dobrjinskiy, P. A. Unde-Popov o‘nli 

---

75 
klassifikatsiyani 
qo‘llanishning 
aktiv 
targ‘ibotchilari 
edilar. 
Boshqa 
kutubxonashunoslar garchi bu klassifikatsiyaning amaliy jihatdan qulayligini tan 
olsalar-da, uning ilmiy jihatdan asossizligini ko‘rsatib o‘tganlar. Usha yillarda 
o‘nli klassifikatsiyaning qisqartirilgan tarjimalari (asosan uning ikkinchi varianti) 
mamlakatda birinchi bor nashr etildi. Sekin-asta bu klassifikatsiya Rossiya 
kutubxonalarida amalda ham qo‘llanila boshladi. 1917 yilga kelib Moskva, 
Petrograd 
va 
boshqa 
shaharlarning 
ko‘pchilik 
kutubxonalari 
o‘nli 
klassifikatsiyadan foydalanardi, uning indekslari mamlakatimizda chiqqan bir 
qancha bibliografik nashrlarda qo‘llanilardi. 
XX asr boshlaridagi rus kutubxonachilari orasida o‘nli klassifikatsiyaga 
nisbatan zid fikrlar qaror topdi. Bir tomondan, o‘nli indekslarning amaliy jihatdan 
qulayligi e’tirof etildi, boshqa tomondan, asosiy bo‘limlarning va ular 
bo‘linmalarining izchilligi, fanning o‘sha vaqtdagi darajasiga javob bermasligi 
qattiq tanqid qilindi. Bu o‘nli indekslardan foydalangan holda klassifikatsiya 
sxemalari tuzishga olib keldi, biroq bu sxemalar o‘nli klassnfikatsiyaning 
mantiqiy tuzilishiga muhim tuzatishlar kiritar edi. Kutubxonachilik sohasining 
taniqli arbobi P. M. Bogdanov shunday sxemalarning bir necha variantlarini 
ishlab chiqdi. Bogdanov ishlab chiqqan sxemalarda muhim ustnlikka ega 
bo‘lishiga qaramay asosiy klasslarning izchilligi o‘nli klassifikatsiyaga nisbatan 
mantiqiyroqligi, ularda rus kutubxonasi amaliy ehtiyojlari hisobga olinganligi, 
ijtimoiy fan bo‘limlarining bir qadar ilmiy tarzda ishlab chiqilganligi sababli bu 
sxema amalda keng yoyilmadi. 
Bu – o‘nli klassifikatsiyaning Rossiya kutubxonalarida qisman qo‘llanila 
boshlaganligi, uning indekslari rus kutubxonachilariga yaxshi tanishligi va 
ko‘nikib qolingan indekslarni o‘zgartirish nomaqbul bo‘lib ko‘ringanligi bilan 
izohlanadi.