1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

 
 
Axborot texnologiyalarining rivojlanishi va keng qo‘llanilishi zamonaviy 
hayotning barcha jabhalarida; jumladan, iqtisodiyot sohasi, davlat boshqaruvi, fan 
va ta’lim sohalariga tubdan ta’sir ko‘rsatmoqda. Axborot va bilim saviyasi asosiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan jamiyatda “axborotlashgan jamiyat” atamasi vujudga 
keldi. Axborot va bilim muayyan iqtisodiy faktor, shuningdek, muhim milliy 
resurs hisoblanadi. Milliy axborot resurslarini saqlash, uni rivojlantirish va unumli 
foydalanish davlat ahamiyatidagi masaladir. Milliy axborot resurslarini 2ta 
tarkibiy: an’anaviy (qo‘lyozma va nashr materiallari, rassomlik san’ati, 
haykaltaroshlik, arxitektura, audioyozuvlar, fotosuratlar, kino va videofilmlar va 
h.k.) va elektron (turli axborot ob’ektlarining raqamli turi) shakliga ajratish 
mumkin. Bular orasidagi farq nafaqat axborotni ifoda etish, balki uni saqlash, 
tarqatish va modifikatsiyalash (ko‘rinishini o‘zgartirish)dadir. 
An’anaviy turdagi qo‘lyozma, nashr va boshqa turdagi hujjatlarni saqlash va 
undan foydalanish shu soha mutaxassislari tomonidan tadqiqot va amaliy ishlar 
davomida o‘zlashtirilgan. Lekin, shubhasiz, an’anaviy shaklda saqlanadigan 
axborotlar hajmini saqlash, tarqatish va qidirish, hisobga olish kabi samarali 
ishlarda qiyinchiliklar tug‘diradi. Bu masalalarni hal qilish yo‘llari zamonaviy 
hisoblash texnikasi, axborot texnologiyalaridan foydalanish va axborotni elektron 
shaklga aylantirish bilan uzviy bog‘liq.
Ta’kidlangan axborot resurslarining tashkil qiluvchilari parallel 
rivojlanayotgan bo‘lsa

da, kelajakda an’anaviy axborot tashkil qiluvchilarining 
sezilarli-qismi, so‘zsiz, elektron shaklda ifoda etiladi. Bir tomondan oxirgi o‘n 

---

182 
yillikda faqat elektron shakldagi yoki shu shaklda yaratilgan axborotlar hajmi 
azaldan bor bo‘lgan bosma, audio, video va boshqa nashrlarga nisbatan keskin 
o‘sdi. Rossiyada (axborot sanoati jabhasida unchalik taraqqiy etmagan davlatda) 
faqat rasmiy ro‘yxatga olingan ma’lumotlar bazalaridagi axborotlar hajmi Rossiya 
davlat kutubxonasida saqlanayotgan barcha axborot hajmlaridan oshib ketadi. 
Davlat statistika qo‘mitasining 1996-yilgi tekshiruvidan o‘tgan tashkilotlarining 
ma’lumotlar bazalarining umumiy soni deyarli 800 mingni, shuningdek, 400 
mingga yaqini xususiy ishlab chiqaruvchilarni tashkil etdi. Barcha ma’lumot 
bazalarining umumiy hajmi 15 Tb (mustaqil MB larining hajmi esa 5 Tb dan ortiq) 
dan ortiqni tashkil qildi. Internet orqali olingan elektron hujjatlarning miqdori 
2000

yili 300 mln., 2001

yilning oxirida bu raqam 3 mlrd.ga yetdi. Yandeks 
ma’lumotlariga ko‘ra 2001

yil iyunda 650 Gb ga yaqin, 2002

yil martda 1Tb ga 
yetgan.
Bugungi vaqtda elektron shakl axborotni ishonarli va ixcham saqlaydi, uni 
sezilarli darajada tez va kengroq tarqatish, bundan tashqari u bilan ko‘pgina boshqa 
shakllarda bajarish mumkin bo‘lmagan ishlarni qilish mumkin. Shu tarzda 
axborotni elektron shaklda berish, elektron hujjatlar yaratish, uning elektron 
ko‘rinishini tashkil etish, turli elektron kollektsiyalar va elektron kutubxonalar 
tashkil etish rasm emas, balki muhim ehtiyojga aylandi.
«
Elektron katalog
» xususida so‘z yuritishimizdan oldin, biz yuz yillar avval 
paydo bo‘lgan kartochkali kataloglarga to‘xtalishimiz lozim. Boisi an’anaviy 
kataloglarning nafaqat ilgari, balki ko‘pgina kutubxonalarimizda ayni damda ham 
ko‘magi katta bo‘layapti. Biroq axborot manbalari yildan

yilga ko‘paymoqda va 
kartochkali katalogdan qidirish murakkablashmoqda. Shuningdek, zamonaviy 
informatsion texnologiyalarning rivojlanishi ham axborotlarni kataloglashtirish va 
qidirishning ancha ilg‘or usullariga o‘tish imkoniyatini beradi. Binobarin, elektron 
kataloglashtirish kutubxonalarni avtomatlashtirishning ajralmas qismidir. 
«
Elektron katalog
» tushunchasi bizga AQShdan kirib kelgan. Bunday 
kataloglar ikki ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Birinchisi «
Online catalog
» deb 
ataladi va u doimiy ravishda to‘ldirilib boriladigan bibliografik yozuv (BYo) 

---

183 
massiviga to‘g‘ri yo‘lni ta’minlaydi. Bizda esa bunday kataloglar ayrim holatlarda 
«vaqtning real rejimida ishlovchi» kataloglar deb ataladi. Uni muloqat yoki 
interaktiv deb atash har doim ham to‘g‘ri emas, chunki uning boshqa ko‘rinishi 
masalan, SD yoki disketalarda 
«Ofline catalog»
(tarmoqdan o‘chirilgan)da ham 
foydalanuvchining muloqatda ishlashiga yo‘l qo‘yyuvchi dasturi mavjud bo‘lishi 
mumkin. 
Chet ellarda 
OPAC
(
Online Public Access Catalog
) abbreviaturasi keng 
tarqalgan bo‘lib bu tushuncha amerika lug‘atlarida quyidagicha talqin etiladi. «
An 
online catalog that is available for use by the general hublic
»(«
Ommaviy 
foydalanish imkonini beruvchi real tartibda ishlovchi katalog
»). Bunday ta’rif 
to‘liq ravishda «
o‘quvchilar katalogi
» terminiga to‘g‘ri keladi. Shu tarzda amerika 
amaliyotida mashina o‘qiy oladigan kataloglar o‘quvchilarning foydalanishiga 
taklif etilganligiga qarab aniq ikkiga bo‘linadi. «
Public access
» oldindan 
kutubxona xodimi bilan muloqatda bo‘lish shart emasligini ta’minlaydi. 
Ma’lumotlar bazasi (MB) shunday ma’lumotlar majmuiki o‘zida mavjud 
axborotlarni qayta ishlashni avtomatlashtirish imkoniyatiga ega. Ma’lumotlar 
bazasining qog‘ozdagi (kartochka) ya’ni qo‘lda ishlatish uchun mo‘ljallangan 
ko‘rinishni biz kartotekalar deb ataymiz. Bu esa «bibliografik MB» tushunchasini 
beradi. 
«
Kartoteka
»va«
katalog
»

turli 
tushunchalardir.
Katalog
deganda 
bibliografiya yozuvining asosiy elementi hisoblangan hujjat saqlashning shifri, 
uning tarkibi va ma’nosini ochib beradigan aniq bir fondga mosligi tushuniladi. 
Kartoteka
esa yuqoridagi majburiyatlardan holi bo‘lib, uni katalogdan olish 
maxsus qoida bilan chegaralangan. 
Bularning barchasi qanday boshlangan edi. 1964

yil Kongress kutubxonasi 
«
Machine-Readable Cataloging
» loyihasi barcha izlanishlarini boshladi. Shu 
tarzda butun dunyoga tanish bulgan 
MARC
abbreviaturasi hosil bo‘ladi. Bir yildan 
so‘ng mashina tomonidan o‘qiladigan yozuv formati paydo bo‘ladi. 

---

184 
1965

1968

yillarda esa 
MARC2
loyihasi amalda qo‘llanila boshlandi. 
1968

yildan 
MARC2
formati bilan ishlash yo‘lga qo‘yildi va uning birinchi 
bosqichida ingliz tilidagi kitoblar kataloglashtirildi. Keyinchalik esa bibliografik 
yozuvlar formati arxivlangan dasturlar, audiovizual materiallar kompyuter fayllari, 
filmlar va h.k.lar uchun ishlab chiqildi. Bibliografik yozuvlarni o‘nlab tillarda 
kiritish mumkin. 
MARC
ko‘pgina davlatlarda tez tarqaldi. U davrga borib Kongress 
kutubxonasida uning navbatdagi tahriri tayyorlangan va bungacha bir nechta 
versiyalari mavjud edi. AQShda qayta ishlangan 
MARC
ni 
USMARC
deb 
nomlashga kelishildi (aslida u MARC3 edi). Bu to‘xtamga kelish ayrim 
anglashilmovchiliklarni keltirib chiqardi. Milliy standartlarning ayrim qismlari 
USMARC
asosida ishlab chiqila boshlandi, lekin ularning abbreviaturalari bu faktni 
namoyish eta olmadilar. Formatning oxirgi tahriri original nom oldi, u 
MARC21
edi. 
MARC
formatining paydo bo‘lishi avvalom bor AQSh kutubxonalarida 
Online kataloglarini hosil qilishga olib keldi, ular tez va deyarli hamma yerda, 
jumladan Kongress kutubxonasi yoki NYu-YORKning katta kitob saqlash 
joylarida ham qo‘llanila boshladi.