1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Frensis Bekon (1561-1626) 
Ingliz faylasufi Frensis Bekonning (1561-1626 yillar) XVII asr boshlarida 
tuzgan fanlar klassifikatsiyasi XVII va XIX asrlardagi kutubxona klassifikatsiyasi 
sxemalarining, shu jumladan, «fransuz sistemasi» eng keyingi variantlarining 
tuzilishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 
Frensis Bekon 
tuzgan klassifikatsiyada fanning XV asr ikkinchi yarmi 
davridayoq boshlangan jadal rivoji umumlashtirilgan ham o‘rta asrlardagi 
sxolastik sxemalarga qarama-qarshi o‘laroq tabiat hodisalarinn va jamiyat 
hayotini o‘rganishga tayanadigan fanlarga keng o‘rin berilgan edi. 
Biroq Frensis Bekon fanlarni ajratishlda juda ko‘p idealistik sistemalar 
uchun an’anaviy bo‘lgan guruhga ajratishga, — «inson ruhining qobiliyatlariga» 
ko‘ra, biror fanning paydo bo‘lishi va rivojlanishini qanday «qobiliyat» 
belgilashiga muvofiq ravishda guruhlarga
 
ajratgan edi. Frensis Bekonning 
qarashlarnga ko‘ra, bunday qobiliyat uchta: xotira, tasavvur va aql-idrokdir. 
Xotira inson bilimlari birinchi guruhinig— tarixning paydo bo‘lishini belgilab 
bergan; tasavvur negizida poeziya paydo bo‘lgan; aql-idrokning faoliyati 
fanlarning eng katta guruhni falsafani, yoki Fanning o‘zini vujudga keltirgan. 
Bunday ajratish asossiz, tasodifiy va aslida idealistik bo‘lib, u asosiy deb 
hisoblash lozim bo‘lgan belgidan—fan predmetidan, uni o‘rganish ob’ektidan 
kelib chiqmagan edi. Aksincha, bir predmet to‘g‘risidagi fanlar har xil 
gruppalarga kiritilgan edi. Masalan, tabiat tarixi (xuddi jamiyat tarixi, kashfiyotlar 
tarixi—«mexanik tarix» singari) birinchi gruppaga, tabiat haqidagi fanlar esa 
(xuddi jamnyat haqidagi, mexanik san’atlar haqidagi fanlar singari) uchinchi 
gruppaga kirib qolgan edi. 
Frensis Bekon klassifikatsiyasida g‘ayri ilmiy tushunchalarni fanlar 
jumlasiga kiritish hollari ham uchrab turadi. Masalan, uchinchi guruh «xudo 
haqidagn fan» «ijtimoiy falsafa»-bilan boshlanadi, inson haqidagi fanlar 

---

56 
bo‘linmalari jumlasiga «aql-idrokli, ilohiy ruh haqida»gi bo‘lim kiritilgan. Bu 
ziddiyatlar hamda ilmiy va diniy dunyoqarashlarni bir-biri bilan kelishtirishga 
urinish Frensis Bekon klassifikatsiyasi tuzilgan davr uchun tabiiydir. 
Bu klassifikatsiyada fanlarni ajratishning tamomila shartliligi va 
sub’ektivligiga qaramay, unda ilmiy bilimlarni sistemalashtirishga yangicha 
yondoshish belgilari paydo bo‘lgan edi. Frensis Bekon dunyoning evolyutsion 
rivojlanishi, tabiat tarixi bo‘limida samoviy jismlar tarixini va dengizlar tarixini, 
o‘simliklar va hayvonot tarixini ketma-ket joylashtiradi. Inson haqidagi fanlar 
bo‘limida u «yakka kishi to‘g‘risidagi» va «jamiyatda yashovchi boshqa 
mavjudotlar bilan aloqador bo‘lgan inson to‘g‘risidagi» fanlarni ajratib 
ko‘rsatgan. Frensis Bekon o‘z klassifikatsiyasiga endigina vujudga kelgan va hali 
mustaqil fan sifatida shakllanib bo‘lmagan ilmiy bilimning ba’zi sohalarini ham 
kiritgan edi. Masalan u, mashinalarning texnika taraqqiyotidagi ahamiyatini 
oldindan payqab, «mashinalar haqidagi fanlar» gruppasini ajratib ko‘rsatgan edi. 
O‘z davrining buyuk kashfiyoti bo‘lgan Frensis Bekon klassifikatsiyasidan, 
kutubxona klassifikatsiyasi sxemalarini tuzgan ko‘p kishilar, chunonchi, XIX 
asrda, garchi bu vaqtga kelib u ilmiy bilimlar darajasining ancha o‘sganligi tufayli 
juda eskirganligiga qaramay foydalanganlar. 
Rossiyada kitoblarni mazmuniga qarab sistemaga solish ehtiyoji XVIII asr 
boshlarida paydo bo‘ladi; bu vaqtda ilmiy kutubxonalar tashkil etish yo‘lida 
dastlabki qadamlar qo‘yilgan edi. 
Rossiyaning monastir kutubxonalari xuddi g‘arbiy Yevropadagi singari 
asosan shkaf ro‘yxatlari tipidagi kataloglarga ega bo‘lib, ularda kitoblar tasviri 
kitoblarning shkaflarda joylashuviga muvofiq — ba’zan formatiga, tiliga, goho, 
mualliflar ismlarining alfavitiga qarab guruhlariga ajratilar edi. 
Peterburgda 1714 yilda Kunstkamera (Noyob buyumlar kabineti) huzurida 
bunyod etilgan Xalq kutubxonasida (keyinchalik u Fanlar Akademiyasining 
kutubxonasiga aylangan) kitoblarni joylashtirishda, shuningdek, katalogda 
tasvirlarni guruhlarga ajratishda «fakul’tet sistemasi» variantlaridan biri 
qo‘llanilar edi. 

---

57 
Fanlar akademiyasi kutubxonasida qo‘llanilgan klassifikatsiya sxemasi 
asosida Rossiyada birinchi marta bu kutubxona kitoblarining sistemali katalogi 
tuzilgan va latin tilida nashr qilingan edi
8
. Keyinchalik bibliograf va kutubxonachi 
I. Bakmeyster o‘zining «Опыт о Библиотеке»
9
degan qiziqarli asarida bu 
klassifikatsiyaning kamchiliklarini har tomonlama tanqid qilib, uning rasmiy 
xarakterini hamda detallashtirilishining cheklanganligini ko‘rsatib o‘tgan edi. 
Bekmeysterning o‘zi mazkur klassifikatsiyaga juda ko‘p tuzatishlar va 
qo‘shimchalar kiritgan edi.