|
Fanlarni klassifikatsiyalash tarixi
Fanlar klassifikatsiyasi tarixiga murojaat qilsak, har bir davrda yaratilgan
fanlar klassifikatsiyasi o‘z zamonasining talablariga muvofiq ekanligini ko‘rish
mumkin.
Turli davrlarda yaratilgan kutubxona klassifikatsiyalari qanchalik xilma-xil
bo‘lmasin, ularning barchasiga xos xarakterli belgi bu birmuncha bo‘lsa ham
fanlar
klassifikatsiyasiga
asoslanganligidir.
Chunki,
kutubxona
klassifikatsiyasining har bir bo‘limi bilimning muayyan sohasiga muvofiq keladi.
Fanlar klassifikatsiyasiga materialistik dunyoqarash nuqtai nazaridan kelib
chiqsak, fanlarni rivojlanishi tabiatdagi ro‘y beradigan hodisalarga, tabiat,
materiya, ob’ektiv borliqqa asoslanadi.
Idealistik dunyoqarash bo‘yicha ma’lumki - ruh birlamchi, tashqi tabiat,
hayot esa ikkilamchi deb hisoblangan edi. Fanning vazifasi esa tabiat va jamiyat
taraqqiyoti qonuniyatlarini ochib berishdan, materiyaning harakat formalari
klassifikatsiyasiga muvofiq ravishda tuzilishi lozim. Fanlar o‘rtasidagi, ob’ektlar
o‘rtasidagi mavjud aloqa hamda munosabatlar fanlarning chinakam ilmiy
45
klassifikatsiyasi tuzilishining asosini tashkil qiladi. Faylasuflar va olimlar ilmiy
bilimning o‘zlari yashagan davrdagi darajasini aks ettirgan fanlarning
klassifikatsiyalari - sistemasini tuzganlar. Bu sistemalardan ba’zi birlari
klassifikatsiyaning kutubxona-bibliografiya sistemalarini tuzishda foydalanilgan
edi. Bu sxemalarni tuzuvchilar o‘z sxemalarida assosiy bo‘limlarning joylashish
tartibini belgilaganlar va bilimlarning odatdagi, fanlarni klassifikatsiyalashning
ular tanlab olgan sistemasida qabul qilingan sinflarga ajratishga muvofiq ravishda
detallashtirganlar.
Matbuot asarlarini klassifikatsiyalash tarixidan.
Qadimgi dunyo va ilk o‘rta asrlar
Kutubxonachilik ishi va bibliografiya taraqqiyoti tarixida kutubxona-
bibliografiya klassifikatsiyasi sxemalarini ishlab chiqish katta o‘rin tutadi. Juda
qadim zamonlardayoq o‘sha vaqtdagi mavjud kutubxonalarda qo‘lyozmalarni
ularning mazmuniga ko‘ra bir qadar sistemalashtirilgan, qo‘lyozmalar ro‘yxatlari
tuzilgan, bu ro‘yxatlar katalog vazifasini o‘tagan edi. Afsuski, kataloglarning asl
nusxalari saqlanib qolmagan va ularning tuzilishi haqida o‘sha davr adabiy
manbalarida mavjud bo‘lgan fikrlarga qarabgina muhokama yuritish mumkin. Bu
manbalardan,
masalan,
ilgari
eslatib
o‘tilgan mashhur Aleksandriya
kutubxonasining katalogi haqida ma’lumotlar borligi ma’lum bo‘ldi. Bu katalogni
yunon olimi Kallimax (eramizdan avvalgi III asr) tuzgan.
Kutubxonada saqlangan qo‘lyozmalarning ancha qismi (90 000 ga yaqin)
batafsil ro‘yxatga olingan hamda epos, lirika, tarix, falsafa va boshqa bo‘limlar
bo‘yicha sistemaga solingan edi. Har bir bo‘lim qo‘lyozmaning mazmuniga
muvofiq, tuzilgan bo‘linmalarga ham ega bo‘lgan. Qadimgi Rim kutubxonalarida
eramizning dastlabki asrlarida qo‘lyozmalarning tasvirlari mazmuniga muvofiq
ravishda gruppalarga ajratilgan kataloglar bo‘lganligi ham ma’lum.
Qadimgi dunyo kutubxonalarida foydalanilgan kutubxona klassifikatsiya
sxemalari to‘g‘risida aniq ma’lumotlarning yo‘qligi mazkur sxemalarning ilmiy
darajasi haqida fikr yuritishga imkon bermaydi. Biroq, antik davrda ilmiy
bilimlarning shundan keyingi taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan fanlarni
46
klassifikatsiyalash tizimining ishlab chiqilishi (qadimgi zamonda Platon, Aristotel
va boshqa faylasuflar tuzgan sistemalar) o‘sha vaqtlardagi kutubxona
klassifikatsiyalari ham antik davrdagi fanning yuqori darajasini aks ettirgan, deb
taxmin qilishga imkon beradi. Bu taxmin haqiqatga ancha yaqin, chunki Gretsiya
va Rim kutubxonalari ilmiy tafakkur markazlaridan bo‘lgan bu kutubxonalarda
yirik olimlar, faylasuflar, shoirlar faoliyat yuritganlar.
Ilk o‘rta asrlar davrida cherkov hukmronligi fan va madaniyatni inqirozga
olib borgan bir vaqtda monastirlar va soborlar huzurida ishlab turgan
kutubxonalar bekiq holda bo‘lib, kishilarning juda cheklangan doirasigina ulardan
bahramand bo‘lar edi. Bu kutubxonalar fondlarining asosini ilohiyotga oid
kitoblar, «cherkov otaxonlari»ning ijodlari tashkil etar edi. Bu kutubxonalarda
qadimgi dunyo mutafakkirlarining saqlanib qolgan asarlari va o‘sha vaqtlardagi
maktablarda o‘qitiladigan fanlarga doir dunyoviy xarakterdagi kitoblar nihoyatda
oz edi. Kitoblar javonlarda yirik bo‘limlar bo‘yicha uncha detallashtirmasdan
guruhlarga ajratilar, kataloglar esa, kitoblarning tokchalardagi o‘rni ko‘rsatnlgan
javon ro‘yxatlaridangina iborat bo‘lar edi.
O‘sha davrdagi kutubxona klassifikatsiyasi sxemalariga o‘rta asrlarda rasm
bo‘lib, maktab ta’limiga asos qilib olingan «etti erkin san’at» sistemasi bir qadar
ta’sir ko‘rsatgan edi. Bu sistema fanlarning ikki kompleksini: «trivium» (uch
fandan iborat kompleks) va «kvadrivium» (to‘rt fandan iborat kompleks) ni o‘z
ichiga oladi. Birinchi kompleksga grammatika, dialektika va ritorika, ikkinchi
kompleksga — arifmetika, geometriya, muzika va astronomiya kirar edi. Bu
fanlarning mazmunini o‘sha davrdagi o‘qimishli kishi uchun zarur deb
hisoblanadigan oddiy amaliy bilimlar tashkil qilardi. Masalan, gramatika, asosan
katoliklar cherkovining rasmiy tili bo‘lgan lotin tilini o‘rgatish bilan tugar,
dialektika deganda ilohiyot mavzularida uzoq sxolastik bahs olib borish mahorati
tushunilar edi.
47
Do'stlaringiz bilan baham: |
