1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Sharqda klassifikatsiyani paydo bo‘lishi va shakllanishi.

Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya’ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilishi

Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya‘ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilgan. Muhammad Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Abdullax al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolar yaqin va o‗rta sharqda tanilgan faylasuflar o‗z asarlarida fanlar klassifikatsiyasi to‗g‗risida yozib qoldirganlar.

Abu Nasr Farobiy

Abu Nasr Farobiy (873-950 yillar) o‗rta asr sharoitida barcha ma‘lum bo‗lgan fanlarning birinchi va eng mukammal tasnifini yaratdi. Uning lotin tiliga tarjima etilgan ―Ilmlarni kelib chiqishi va tasnifi‖ (arabcha ―Ixso al-ulum‖) risolasida ― Ilmlar bir-biri bilan uzviy bog‗liq holda va o‗zaro yaqin munosabatdadir‖ degan fikrni bildiradi.
Mazkur kitobda Farobiy barcha fanlarni besh yirik guruhga ajratadi.

1. 
   Til haqidagi ilm . Bu ilm yetti bo‗limdan iborat .
   
2. 
   Mantiq ilmi.
   
3. 
   Matematika. Bu ilm yetti bo‗limdan iborat: arifmetika, geometriya, optika, yulduzlar haqidagi ilm , musiqa ilmi ,vazn haqidagi ilm, mexanika.
   
4. 
   Tabiiy va ilohiy bilimlar.
   
5. 
   Shaharni boshqarish haqidagi ilm, huquqshunoslik. Farobiy bilimlarni amaliy: (kasb,xunar) va nazariy: (fan) qismiga bo‗ladi. U arifmetika, geometriya, astronomiya va musiqani tarbiyaviy fan deb ko‗rsatadi. Farobiy til, grammatika va mantiqni birinchi fanlar qatoriga qo‗yadi. Chunki insonni o‗z fikrini boshqalarga bildirishida va boshqalar fikrini aniq tushunib olishda bularga e‘tibor berish zarur deb hisoblaydi.
   

Abu Abdullax al-Xorazmiy

Abu Abdullax al-Xorazmiy (vafoti 997) o‗sha davrda yuqori darajada rivojlangan fanlarni ma‘lum tartibga tushurish va tasnif qilishni o‗z oldiga vazifa qilib qo‗yadi.
Uning bizga yetib kelgan ―Mafotih al - ulum‖ ўziga xos qomusiy asar bo‗lib, o‗sha davrdagi dеyarli hamma fan sohalarini o‗z ichiga qamrab olgan. Muallif O‗rta asarlardagi har bir
ilm mazmunini sharhlash yo‗li orqali tushuntirib bеradi. Olim ilmlarni ikkiga bo‗lib, ularga ―arab – sha'riy‖ va ―arab bo‗lmagan‖larga ajratdi. ―Mafotih al - ulum‖ (―Ilmlar kaliti‖) asarida fanlarni ikki qismdan iborat qilib tuliib, birinchi qism shariat va u bilan bog‗liq arab ilmlariga, ikinchi qism esa arab bo‗lmagan, ya‘ni yunonlar va boshqa xalqlar ilmlariga bag‗ishlanadi.
Abu Abdullax al-Xorazmiy, Arastu va Abu Nosir Farobiylar kabi fanlarni ikkiga, ya‘ni nazariy va amaliy qismlarga bo‗ladi. Nazariy qism esa o‗z navbatida uchga: fizika, matematika va metafizikaga bo‗linadi. Bu bo‗linish modda va shaklning o‗zaro munosabatiga asoslanadi. Shuning uchun fizika Xorazmiy ta‘kidlashicha ―element va moddaga ega bo‗lgan narsalarni o‗rgatuvchi‖ fandir. Fizikaga olim fikricha tibbiyot, meterologiya, kimyo, mexanika kiradi.
Faylasuf Abu Abdullax ilmlar tasnifini umumiy holda quyidagicha bo‗ladi:

1. 
   Arab bo‗lmagan ilmlar (yunon va boshqa xalqlar):
   

1. 
   Nazariy falsafa.
   
   1. 
      Tibbiy ilmlar – tibbiyot (tib, samoviy hodisalar – ob-havoni aniqlash, mineralogiya, alkimyo, mexanika) –quyi;
      
   2. 
      Riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) – o‗rtanchi
      
   3. 
      Ilohiy, ya‘ni metafizika – oliy ilm;
      
   4. 
      Mantiq
      
2. 
   Amaliy falsafa.
   
   1. 
      Ahloq – etika (odamni boshqarish)
      
   2. 
      Uyshunoslik (uyni boshqarish)
      
   3. 
      Siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish)
      

Olim tarafidan ilmlarni alohida-alohida o‗rganish esa ularni diniy ilmga bog‗liqlikdan ozod qiladi. Abu Abdullax al-Xorazmiy o‗z tasnifida o‗sha davr an‘anasi, ya‘ni ilmlarni ikiga bo‗lishni qo;llab-quvvatlab, sh‘ariy va falsafiy ilmlarga ajratadi.
Birinchi guruhga Xorazmiy quyidagi fanlarni kiritadi:
1. Fiqh, musulmon qonunshunosligi. 2.Kamol , ya‘ni islom ilohiyotchilik ilmi. 3.Sarfu nahv – gramatika.

4. 
   Mahkamada ish yuritish ilmi .
   
5. 
   Sheriyat va mezon ilmi (metrika). 6.Tarix, ya‘ni xronologiya ilmi.