50
“Имя/глагол” и “существительное /прилагательное’‘ (к постановке проблемы) –
В кн.: Части речи. Теория и типология. М., 1990. с. 77-95.).
Шуни таъкидлаш керакки, сўз туркумларини
оддий тарзда тушуниш ва
лексик маъносига кўра тасниф этиш нейролингвистик тадқиқотлар билан ҳам
тасдиқланди. А.Р.Луриянинг эътироф этишича, ёш болалар ва афатиклар
сўзларни сўз туркумлари бўйича эмас, лексик маънолари бўйича тасниф
этадилар. Беморларга қайтадан сўз туркумлари ҳақида маълумот бериш зарур.
Шундан кейин ҳам улар сўз туркумлари ўрнига семантик синфларни
ажратадилар. Бундай тасниф сўз туркумлари таснифига мувофиқ келмайди.
Бундай беморлар предметликни ифодаловчи отларни, актив феълларни осонлик
билан аниқлайдилар, лекин озодлик – феъл ёки сифат, югуриш – феъл, ухламоқ
– феъл эмас, дейдилар. Шунингдек, яшамоқ, ўлмоқ сўзларини қайси
синфга
киритишга қийналадилар. (Лурия А.Р. О патологии грамматических операций.
– Исвестия АПН РСФСР. Вып.3. М.-Л., 1946. с. 71-73.). Бу кузатишлар
семантик ва грамматик системаларнинг автономлигини кўрсатади. Беморларда
семантикани қабул қилиш қобилияти сақланган, лекин уни грамматик аспектда
қабул қилиш механизми анчагина бузилган бўлади.
Семантик
сўз
туркумлари.
Сўз
туркумларини
тасниф
этиш
тамойилларидан бири семантик тамойилдир. Бунда сўзлар синтактик
вазифаларига мувофиқ тасниф этилади. Бундай ёндашув универсал бўлиб,
типологик мақсадларга қулай ҳисобланади. Шу билан бирга, асосий синтактик
тушунчалар турлича белгиланади ва ҳар доим ҳам қатъий бўлавермайди.
Шунинг учун ҳам синтактик сўз туркумларини ажратишдан олдин асосий
синтактик тушунчаларни аниқлаб олиш зарур. А.А.Холодович ва унинг
мактаби тавсия этган синтактик концепция ҳозирги замон тилшунослигида кенг
тарқалган.
Дастлаб шуни таъкидлаш зарурки, синтактик вазифасига кўра сўзларни
тасниф этиш уни синтаксема деб тушунилгандагина мумкин бўлади.
Гапнинг синтактик структураси муайян семантик структурани намоён
этади. Семантик структура эса ҳодисалар (вазиятлар, фактлар) ва
уларнинг
иштирокчиларидан иборат бўлади. Масалан, рус тилида
Ваня бьет Петю
гапининг семантик структураси
бить воқелиги ва унинг икки қатнашчисидан
иборат бўлади.
Яблоко красное гапининг семантик структураси эса
быть
красным воқеаси ва унинг ягона қатнашчисидан иборат бўлади. Синтаксисда
шундай стандарт структура акс этади: ҳаракат ва
унинг иштирокчисидан
иборат бўлган гап, яъни кесим ва гапнинг актант бўлаклари – эга ва
тўлдирувчи.
Синтактик сўз туркумлари семантика билан муайян корреляцияга эга,
лекин уларни бир хилдаги мувофиқлик деб тушунмаслик керак.
Морфологик сўз туркумлари. Анъанавий сўз туркумларини ажратиш
қадимги грек ва лотин тилларининг морфологик белгиларига асосланган.
Лексемаларнинг қатъий таснифи ҳам морфологик тамойил бўйича амалга
оширилган. Бу таснифлардан воз кечишга ҳеч қандай асос йўқ. Фақат
лексемаларнинг бошқа тип таснифлари сирасида морфологик тамойилнинг
ўрнини аниқлаш зарур.
51
Морфологик синфлар турлича ажратилган.
Европа тилшунослиги
анъаналарида морфологик тамойилга тор маънода ёндашилган бўлинса,
қадимги грек, лотин ва рус тилларида сўз ўзгартирувчилар типининг
ривожланганлиги ҳисобга олиниб, кенг маънода ёндашилган. Инглиз тили учун
ҳам морфологик тамойилга тор ёндашув мос келмайди. Шунинг учун ҳам
Америка тилшунослигида сўз туркумларини таснифлашда дистрибуцияга
асосланилган. Тор ёндашув хитой ва япон тиллари учун ҳам тўғри келмайди.
Морфологик тамойил кенг маънода қўлланганда, лексик бирликлар
(асослар)нинг фақат аффикслар билангина эмас, бошқа ҳар қандай грамматик
элементлар, жумладан, ёрдамчи сўзлар билан қўшилиши ҳам ҳисобга олинади.
Морфологик тасниф кенг маънода тушунилганда, энг кичик деталларгача
назардан қочирилмайди. Масалан, япон тилшунослигида лексемаларнинг
ёрдамчи сўзлар билан қўшилиши ҳисобга олинганда, аниқ морфологик тасниф
намоён бўлди.(С.Мартин тадқиқоти, 1975 йил).
Мустақил сўзлар сирасида ўзгармас сўз туркумлари (сўз ўзгартирувчи
аффиксларни олмайдиган сўз туркумлари)нинг бўлиши синтактик сўз
туркумлари билан морфологик сўз туркумларининг ўзаро мувофиқ
келмаслигини кўрсатади. Лекин айрим тилларда синтактик ва морфологик сўз
туркумлари орасида муайян корреляциялар учрайди. Бу корреляциялар услубий
характерга эга бўлади. И.Мешчаниновнинг эътироф этишича, “сўз туркумлари
– морфологизацияга учраган гап бўлакларидир”. (Мещанинов И.И.
Члены
предложения и части речи. М.-Л., 1945.). Бу ҳақда Ж.Лайонз ҳам ёзган (Лайонз
Дж. Введение в теорическую лингвистику. М., 1978).
Айрим тилларда синтактик синфлар айрим морфологик синфлар билан
мувофиқ келиши мумкин. Масалан, рус тилидаги отлар, феъллар, сифатлар;
япон тилидаги отлар. (Манба: Алпатов В.М. Принципы типологического
описания частей речи. – В кн.: Части речи. Теория и типология. М., 1990.
с.25-50.).
Do'stlaringiz bilan baham: