45
урғу кучли, эспиратор урғу бўлиб, у тонни кучайтириш, яъни мусиқий урғу
билан бирга намоён бўлади. Бу назарияни собиқ иттифоқдаги аксари
туркийшунос олимлар ёқлаганлар ҳамда грамматика ва фонетикага доир махсус
тадқиқотларида шу назарияни асос қилиб олганлар. Шу назария тарафдорлари
сирасига рус олимларидан О.Бетлингк (1851), В.В.Радлов (1882) ҳамда
айрим
чет эллик туркийшунослардан И.Кунош (1905), Л.Бонелли (1893), К.Нильсен
(1907), В.Прёле (1911), Ж.Дени (1938), Н.Грёнбек (1940)ларни киритиш
мумкин.
Бу олимларнинг ҳар бири туркий тилларда асосий урғу экспиратор урғу
эканлигини таъкидлаган бўлсалар ҳам, урғунинг сўздаги ўрни ҳақида турлича
муносабатларни билдирганлар. Масалан, О.Бетлингк, В.Радлов, В.Пёрле
кабилар бош урғу сўзнинг охирги бўғинига тушади деганлар. И.Кунош эса турк
тилида асосий урғу сўзнинг биринчи бўғинига, иккинчи даражали урғу охирги
бўғинига тушади дейди. К.Нильсен ва Ж.Денилар бош урғунинг ўрни
бўғиннинг типига (очиқ ёки ёпиқлигига) ва бўғин таркибидаги унли
фонеманинг сифатига (кенг ва жуда чўзиқ ёки тор ва жуда қисқа) боғлиқ
дейдилар.
Урғу ҳақидаги иккинчи назария асосчилари Г.Ракетт (1927) ва
Б.Коллиндер (1939) бўлиб,
туркий тилларда, жумладан, турк тилида сўзнинг
бош урғуси экспиратор эмас, мусиқийдир. Г.Ракеттнинг таъкидлашича, асосий
– мусиқий урғу сўзнинг охирги бўғинига тушади, экспиратор урғу эса биринчи
бўғинига тушади. Б.Коллиндернинг фикрича, мусиқий ва экспиратор бош урғу
кўпгина сўзларнинг охирги бўғинига тушади. Урғу ҳақидаги 2-назария
кўпчилик томонидан эътироф этилмади. Собиқ Итифоқ территориясидаги
туркий тиллар материалини тадқиқ этган олимлар сўздаги бош урғу сифатида
мусиқий урғунинг мавжудлигини инкор этганлар. Шунга қарамай, кўпчилик
туркийшунослар сўзнинг бош ва иккинчи даражали урғулари мусиқий
тонга
ҳамда гап урғусининг характерига боғлиқлигини инкор этмаганлар.
Туркий тилларда урғуни ўрганиш рус Қозон мактаби вакиллари
томонидан изчил олиб борилган. В.А.Богородицкий (1927; 1928; 1933; 1934) ва
Г.Шараф (1927; 1928) олиб борган экспериментал тадқиқотларда татар тили
мисолида қатор қимматли хулосалар чиқарилган. Бу фикрлар бошқа туркий
тиллар материалида ҳам ўз тасдиғини топган (И.А.Батманов.
Фонетическая
система современного киргизского языка. Фрунзе, 1946). Туркий тилларда урғу
муаммосига бағишланган тадқиқотларнинг якуний обзори А.М.Шчербак ва
В.Д.Аракиннинг ишларида берилган. (Щербак А.М. Сравнительная фонетика
тюркских языков. Л., 1970; Сравнительно-историческая грамматика тюркских
языков. Фонетика. М., 1984. Шу китобнинг “Урғу” бўлими В.Д.Аракин
томонидан ёзилган).
Урғуни фонетик ҳодиса сифатида икки томондан ўрганиш зарур:
1) муайян сўзнинг ичидаги динамик, кучли, экспиратор урғу (сўзнинг айрим
бўғинини куч билан ажратиб кўрсатувчи);
2) мантиқий урғу, мазмун урғуси (гапга, алоҳида иборага, жумлага, сўз
бирикмасига нисабатан). Бунда алоҳида олинган сўз мантиқий жиҳатдан
ажратиб кўрсатилади.
46
Шунга мувофиқ, биринчиси – сўз урғуси, экспиратор урғу, кучли урғу
бўлса, иккинчиси – бутун бир ифода (сўз бирикмаси, жумла, ибора ёки гап)
ичидаги гап урғуси, мантиқий урғу, мусиқий урғудир.
Do'stlaringiz bilan baham: