1-мавзу: “Типология ҳақида умумий маълумот”

Лингвистик типология – умуман тил қурилишининг муҳим 
белгиларини алоҳида, айрим олинган тиллар қурилишини ўргатиш ва уларни 
ҳар томонлама таққослаш асосида аниқловчи ва умумлаштирувчи 
тилшунослик бўлими. Типологик методлар турли-туман тилларнинг 
фонологияси, морфологияси, синтаксис ва лексикасидаги ўхшашликлар ва 
тафовутларни аниқлашга, лингвистик универсалияларни, шунингдек, 
тилларнинг типларини – тил қурилиши табиати ҳақида умумлашган, 
мукаммал ҳолдаги тушунчаларни белгилашга қаратилган. Тилларнинг 
типлари грамматикада тушунчаларни англатиш усулига, муносабатларни 
ифодалаш техникасига ва бирикиш, боғланиш даражасига қараб аниқланади. 
Типологик тадқиқотлар тил тизимининг алоҳида, айрим кичик тизимлари 
асосида ҳам олиб борилади, шу туфайли фонологик, морфологик, синтактик 
ва семантик типологиялар фарқланади. Икки ёки ундан ортиқ қариндош ёки 
қариндош бўлмаган ҳар хил тизимдаги тилларнинг айрим хусусиятларини 
қиёсий типология ўрганади. Аниқланадиган типологик белгилар маълум бир 
кичик тизимнинг ўзига хос хусусиятларини акс эттиради, лекин тил 
қурилишида улар турли нисбатларда бирикади. Шунинг учун мазкур 
белгилардан бири асосий, етакчи ҳисобланади. Сўзнинг таркибий тузилиши 
асосида тилларнинг морфологик (типологик) таснифи яратилади, бироқ 
тадрижий тараққиёт натижасида тилнинг типи ўзгариши мумкинлиги 
сабабли тилларнинг типлари соф ҳолда учраши исботланмаган. 

---

 5 
Тилшунослик соҳасидаги типологик тадқиқотлар немис олими 
Ф.Шлегель асарларидан бошланган. Кейинчалик тиллар типологияси бўйича 
немис олимлари А.В.Шлегель, В.Гумбольдт, Х.Штейнталь, А.Шлейхер, 
америкалик Э.Сепир, чех В.Скаличка, француз А.Мартине, руслардан 
Ф.Ф.Фортунатов, И.И.Мешчанинов, Б.Успенский, Ю.В.Рождественский, 
В.Н.Ярцева, Н.А.Баскаков, А.М.Шчербак ва бошқалар тадқиқотлар олиб 
борганлар. 
Ўзбекистонда ҳам А.Абдуазизов, Ж.Бўронов, Қ.Тойметов, М.И.Расулова, 
Ш.Раҳматуллаев, О.Азизов ва бошқалар типология масалалари билан 
шуғулланганлар. 
Маълум бўлдики, типология, бир томондан, тилларни тасниф қилишнинг 
умумий назариялари, қонун-қоидалари ва усулларини ўз ичига олса, 
иккинчи томондан, у тил системаси бирликларини умумий белгиси, 
хусусияти асосида тансиф қилиш билан шуғулланади. 
XIX асрда тезлик билан ривожланиш босқичига ўтган типологиянинг 
муҳим хусусияти шундаки, у турли тиллар – қариндош ва қариндош 
бўлмаган тиллар доирасида иш кўради. Ушбу тилларни ўзаро қиёсий 
ўрганади. Шу жараёнда типология қиёсланаётган тилларнинг тузилишидаги 
ўхшаш ва фарқли томонларини аниқлайди, изоҳлайди. 
Қариндош ва қариндош бўлмаган тиллар ўртасидаги ўхшаш ва фарқли 
томонларнинг мавжудлиги, ушбу томонларнинг юзага келиш сабабларини 
ўрганишга ва тушунишга бўлган интилиш тилшуносликда алоҳида соҳа, 
йўналиш бўлган лингвистик типология (типологик лингвистика)нинг 
майдонга келишига сабаб бўлди. 
Лингвистик типология тилларнинг қариндош ёки қариндош эмаслигидан 
қатъий назар, уларнинг тузилиши жиҳатидан яқинлик, боғлиқлик 
даражасини текширади, мавжуд материаллар асосида муайян ҳодисанинг 
моҳиятини, табиатини аниқлайди. 
Лингвистик типология тилларни ўзаро қиёсий тадқиқ этиш жараёнида 
тиллар учун умумий бўлган ҳодисаларга алоҳида эътибор беради, ушбу 
умумийликларни аниқлайди. 
Дунё тилларининг деярли барчасида учрайдиган, барчаси учун хос бўлган 
умумий хусусиятлар универсалия деб юритилади. Демак, универсалиялар 
қиёс қилинаётган қатор тиллар тузилишига хос лисоний ҳодисалар, 
бирликлар билан белгиланади. Масалан, сўзларнинг бир ва кўп 
маънолилиги, замон категорияси, омонимлар, сўз туркумлари, унли ва 
ундош товушлар, терминлар, синонимлар, урғу, ҳаракат ва ҳолат феъллари, 
гап бўлаклари кабилар. Қайд этилган ушбу лисоний ҳодисалар 
универсалиялар сифатида ўнлаб, юзлаб тилларга тегишли эканлиги билан 
ажралиб туради. 
Айни вақтда қиёс объекти бўлган тилларнинг фақат ўзигагина хос шахсий 
жиҳатлари – ҳодисалари борки, булар ҳам тилларни типологик тадқиқ этиш 
жараёнида – лингвистик типологияда аниқланади. Масалан, ўзбек тилига хос