1. mavzu: Tibbiyotda ishchi o'rinlarini avtomatlashtirishda va tibbiy masalalarini еchishda axborot tеxnologiyalari. Axborot tеxnologiyalar asoslari. Axborot haqida tushuncha. Axborot turlari. Tеxnika xavfsizligi. Reja

Tibbiy ma’lumotlarni aks ettirishga misollar: 



  butun sonlar: bir qancha diskret sonlar(qon tarkibidagi leykotsitlar soni) 



  haqiyqiy sonlar: o‟zgaruvchilar (qon harorati va bosimi bo‟lishi mumkin) 



  kod:bir qancha o‟zgaruvchilarni shartli ko‟rsatish( kasallik) 



 

simvollar:  so‟zlashuv  tili  (kasallik  tarixi  matni  yoki  monitoring  jarayonlari 

Hujjatlari) 

Kompyuterdagi  ma‟lumotlarni  Hujjatlashtirish  bilan  bog‟liq  muammolardan  biri 

turli  tipdagi  ma‟lumotlarning  korrektligidir.  Bu  esa  detalizatsiyalash  darajasiga 

bog‟liq bo‟ladi. Masalan, tana vazni 89,12 kg bo‟lsa, uni 89,1 kg deb ifodalanishi. 

Bunda ma‟lumotlarni qayta ishlash lozim bo‟ladi. Ma‟lumotlarni qayta ishlash bu – 

foydalanuvchilarga  tushunarli  bo‟lishi  uchun  berilganlarni  o‟zgartirish  va  taхlil 

qilish jarayoni tushuniladi.  

Berilganlarni qayta ishlash jarayoni quyidagilarni o‟z ichiga oladi: 



  berilganlarni  to‟plash-yechim  qbo‟l  qilish  uchun  ularning  to‟liqligini 

ta‟minlash maqsadida yig‟ish 



  berilganlarni formallashtirish – turli manbalardan olingan ma‟lumotlarni bir 

xil shaklga keltirish va qisqa shaklda ifodalash. 



  berilganlarni 

filtrlash- 

yechim 

qabo‟l 

qilishda 

zarur  bo‟lmagan 

ma‟lumotlarni qisqartirish 



  berilganlarni  tartiblash-  aniqlangan  alomatlar  bo‟yicha  berilganlarni 

tartiblash 



 

berilganlarni  guruхlash-  aniqlangan  alomat  bo‟yicha  berilganlardan  qulay 

foydalanish uchun bir xil tipdagilarni birlashtirish 



  berilganlarni  arxivlash  –  ma‟lumotlarni  qulay  va  yengil  shaklda,ekonom 

rejimda saqlashni tashkillashtirish  

---



 

berilganlarni  хimoyalash  –  berilganlarni  ishlatish  va  modifikatsiyalashda 

ularning zararlanishining oldini olishga qaratilgan o‟lchovlar kompleksi.  



  berilganlarni  transportirovkalsh-  information  jarayonlarda  ma‟lumotlarni 

uzatish va qabo‟l qilish 



  berilganlarni  almashtirish-  berilganlarni  bir  xil  shaklga  o‟tkazish,tarjima 

qilish 

 

Tibbiy  berilganlarni  qayta  ishlovchi  tibbiy  axborot  tizimlari.  Tibbiy 

berilganlarni kompyuterda qayta ishlash uchun хisoblash tizimlari tarkibiga 

kiruvchi apparat va dasturiy ta‟minot kerak bo‟ladi.  

Axborotlarni  qayta  ishlash  jarayonida  foydalanuvchilar  va  kompyuter 

operatsion tizimlari quyidagicha farqlanadi: 



  foydalanuvchilar 



 

kiritilgan ma‟lumotlar 



  foydalanuvchi interfeysi 



  berilganlarni qayta ishlovchi dasturiy ta‟minot 



  berilganlarni aks ettirish 

Tibbiy  Hujjatlashtirish-  bemorlarga  tibbiy  xizmat  ko‟rsatish  jarayonida  kelib 

chiquvchi  aniqlangan  faktlar  asosida  (davlat  organlari  tomonidan  tasdiqlangan) 

ma‟lum bir shakldagi Hujjatlar tizimi.  

Tibbiy berilganlarning ko‟p qismi  turli  Hujjatlarda belgilangan(  masalan, kasallik 

tarixi,  labarotoriya  tadqiqoti  natijalari  va  ularning  taхlili,  retseptlar,  tibbiy 

muassasa faoliyati haqidagi хisobot va b. tibbiy jurnallar) 

Tibbiy Hujjat tasnifini quyidagi sxema orqali ko‟rish mumkin: 

 

 

 

1-chizma 

---

Tibbiyotda kompyuter texnologiyalari

1

: 

 

 

2-chizma 

 

Agar  kasalligingiz  haqida  barcha  ma‟lumotlar  kompyuterga  kiritilgach, 

kasalligingiz  haqida  tashhis  qo‟yiladi  va  chop  etish  qurilmasi  yordamida  dorilar 

uchun  retsept  chop  qilib  beriladi.  Retsepni  olib,  boshqa  kompyuter  yordamida 

ushbu  dorilarni  eng  yaqin  bo‟lgan  qaysi  aptekadan  topish  mumkinligi  haqidagi 

axborotga ega bo‟lish mumkin 

 

3-rasm 

 

Shifoxonalarda  registraturada  kasallik  varaqasi  shifokorlar  qabo‟liga  kirish  va 

hakazo. Uchinchidan, shifokor  yozib  bergan  dorilarni dorixonalardan  izlash kerak 

bo'ladi.  Kompyuterlarning  shifoхonalarda  va  poliklinikalarda  paydo  bo'lishi  ko'p 

narsalarni.  iumladan.  yuqoridagi  muammolarni  хam  tubdan  о  zgartirib  yuboradi. 

Endi  siz  tug'ridan-tug'ri  shifokor  хuzuriga  yo‟l  olasiz.  Uning  ish  stolida  odatdagi 

meditsina  ish  qurollaridan  tashqari  kompyuter  хam  joy  olgan:  uning  xotirasida 

barcha bemorlarning kasallik tarixi yozib qo'yilgan. 

 

                                                

1

 Biomedical Informatics: Computer Applications in Health Care and Biomedicine 2014. 4

th

 edition. 675-694 

саҳифалар. 

---

 

 

4-rasm 

 

Kompyuter meditsinada boshqa ishlarga ham qodir. Masalan, tomograf - ya'ni 

siljib  harakatlanadigan  rentgen  apparati  insonning  ixtiyoriy  organi  hagida  to'liq 

ma'lumot olishi, ulardagi  mikroskopik defektlar,  chet jinslar (masalan, buyrakdagi 

tosh)  haqida  ma'lumot  berishi  mumkin.  Tomograf  uzatqan  axborotni  tezda  qayta 

ishlash  va ekranda Ico'rsatish  uchun albatta u kompyuter bilan boq'lanqan bo'lishi 

shart. 

 

 

5-rasm 

 

Fan-texnika  taraqqiyoti  tibbiyotning  barcha  tarmoqlariga  jiddiy  ta  sir  ко' 

rsatadi.  Davolash  tashhis  sifat  jiхatdan  o'zgardi,  kasalliklaroldini  olisnning  ко' 

pgina yangi uslublari yaratildi, dori- darmonlar biologik jiхatdan faol moddalar xili 

kengaydi, organizmni kuzatish va хayotni ta'minlashning yangi avtomatik хamaa о 

zini- o'zi tartibga soladigan tizimlari yuzaga keldi 

 

---

 

 

6-rasm 

 

Ichki  organlarni  ко'  chirib  o'  tkazish,  ularni  protezlash  imkoniyati  tug'  ildi. 

Mikroelektronika,  kompyuter  bilan  jixozlangan  zamonaviy  apparatlar  bilan 

foydalanish  inson  organizmida  го'  у  beradigan  fiziologiya  va  potologiya 

jarayonlariga chuqur kirib borish imkonini beradi 

 

 

 

7-rasm 

 

Ilmiy-texnikaviy  va  ijtimoiy-ekologik  siyosat  mushtarakligini  ta'minlash, 

nafaqat ma'naviy kamol topgan insonni shakllantirish imkonini beradi, balki uning 

ijtimoiy  taraqqiyotining  хozirgi  suratlarda  mos  ravishda  jismoniy  takomillashuvi 

uchun shart-sharoitlar хam yaratadi.  

Demak,  tibbiy  ma‟lumotlar  sifatida  bir  qancha  bemorlarni  kuzatish  natijasida 

olingan  bemor  harorati,  uning  qon  bosimi  va  qondagi  eritrotsitlar  miqdori  va 

boshqa  ma‟lumotlarni  olishimiz  mumkin.  Albatta  bu  ma‟lumotlar  bilan 

kompyuterda  ishlash  uchun  ularning  chegaralarini  kompyuter  tiliga  o‟tkazish 

kerak.  Yani  tibbiy  ma‟lumotlarning  modelini  tuzishda  uning  chegaralarini 

---

berishimiz  lozim  bo‟ladi.  Shunday  qilib,tibbiy  ma‟lumotlar  quyidagi  4  ta  element 

orqali shakllanadi 

2

: 

 

1.  Bemorning shikoyatlari orqali 

2.  Tibbiy 

kuzatish 

parametrlari  orqali(Mn:  jigarning  o‟lchami,yurak 

o‟lchami,rentgen natijalari va х) 

3.  So‟rov  parametrlarining  qiymatlari  orqali(  Mn:  og‟irligi,  harorati,  ishga 

layoqati) 

4.  Tibbiy kuzatish vaqti (Mn: soat 2:30, 14.05.2016)  

  

 

 

8-rasm 

 

Ammo hozircha inson hayot faoliyatining ijtimoiy va biologic tomorilari o' rtasida 

ziddiyatli  vazifasida  olib  boruvchi  qarama-qarshiliklar  bor.  Ular  shundan  iboratki 

silasini  aytganda  yuksak  insoniy  imkoniyatga  odamlar  faravonligiga  xizmat 

qilishga qodir bo' Igan texnika va texnologiya vazifasini bajarishi jarayonida tabiiy 

muхit va inson salomatligiga nomaqul ta'sir ко'rsatadi. 

 

                                                

2

 Biomedical Informatics, 3

rd

 edition, 46-79 pages.  

---

 

9-rasm 

 

10-rasm 

 

Kompyuterlarning  shifoхonalarda  va  poliklinikalarda  paydo  bo'lishi  ko'p 

narsalarni,  jumladan,  yuqoridagi  muammolarni  хam  tubdan  o'zgartirib  yuboradi. 

Endi  siz  tug'ridan-tug'ri  shifokor  хuzuriga  yul  olasiz.  Uning  ish  stolida  odatdagi 

meditsina  ish  qurollaridan  tashqari  kompyuter  хam  joy  olgan:  uning  xotirasida 

barcha  bemorlarning  kasallik  tarixi  yozib  qo'yilgan.  Agar  siz  oldin  хam  murojaat 

etgan bo'lsangiz, sizniki хam bo'ladi.Birinchi bor murojaat etayotgan bo'lsangiz siz 

хaqingizdagi  barcha  axborotni  shu  erning  o'zida  shifokor  kompyuterga  kiritib 

qo'yadi.  Kasalligingiz  haqidagi  barcha  ma'lumotlar  kompyuterga  kiritilgach, 

sizning  kasalligingiz  haqida  tashhis  qo'yiladi  va  chop  etish  qurilmasi  yordamida 

dorilar  uchun  retsept  chop  etib  beriladi.  Retseptni  olib,  boshqa  kompyuter 

yordamida ushbu dorilarni eng yaqin bo'lgan qaysi aptekalardan topish mumkinligi 

haqida axborot olishingiz mumkin. 

Kompyuter meditsinada boshqa ishlarga ham qodir. Masalan, tomograf - ya'ni 

siljib  Harakatlanadigan  rentgen  apparati  insonning  ixtiyoriy  organi  haqida  to'liq 

ma'lumot olishi, ulardagi  mikroskopik defektlar, chet jinslar (masalan, buyrakdagi 

tosh)  haqida  ma'lumot  berishi  mumkin.  Tomograf  uzatgan  axborotni  tezda  qayta 

---

ishlash  va  ekranda  ko'rsatish  uchun  albatta  u  kompyuter  bilan  bog'langan  bo'lishi 

shart.

3

 

Axborot bu – 

-  Turli  ob‟ektlarning  o„zaro  ishlashida  ro„y  beruvchi  aks  etish 

jarayonining aktiv xarakatlarni ta‟minlash uchun yaroqli natijalari 

-  Aks etilgan xilma xillik.  

-  Dalil,  voqea,  xodisa,  predmet,  jarayon  kabi  ob‟ektlar  haqidagi  bilim 

xamda tushunchalar yoki buyruqlar 

-  Taqdim etilishidan qatiy nazar shaxs, predmet, dalil, voqea, xodisa va 

jarayonlar haqidagi ma‟lumotlar., 

-  Ma‟lum  xos  matnda  aniq  ma‟noga  ega  tushunchalarni  ichiga  olgan 

dalil,  voqea,  xodisa,  predmet,  jarayon,  taqdimot  kabi  ob‟ektlar 

haqidagi bilimlar majmui, 

-  Qiziqish uyg„otishi  mumkin  bo„lgan  va saqlanishi  va qayta  ishlanishi 

lozim bo„lgan jami dalil va ma‟lumotlar. 

-  Axborot turlari 

Matn. Matn – bu ma‟lumotlarni ifodalash shaklibo„lib, u mazmunan yagona, 

yaxlit va tanlangan tilning belgilari ketma-ketligidan iborat. Matn Hujjat asosidir 

Tasvir.  Tasvir  –  bu  biror  voqea,  xodisa  yoki  jarayonlarni  o„zida  ifodalagan 

rasm  bo„laklari  va  ranglardan  iborat  ma‟lumotdir.  Foto,  manzara,  matematik 

funksiyalar grafigi va shunga o„xshash ma‟lumotlar хisoblanadi