1-mavzu: Sug’urtaning mohiyati, funktsiyalari va bozor munosabatlaridagi o’rni

 

1. 

 

Sug’urta tashkilotlarini investitsion faoliyati va uning mazmun-mohiyati. 

 

O’zbekiston  Respublikasining  1998  yil  24  dekabrdagi  “Investitsiya  faoliyati 

to’g’risida”gi qayta tahrirdagi Qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: 

“investitsiya  -  iqtisodiy  va  boshqa  faoliyat  ob’ektlariga  kiritiladigan  moddiy  va 

nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar”

4

, sifatida ta’riflanadi. 

Yuqorida  keltirilgan  fikrlarni  tahlil  qilish  orqali  shunday  xulosaga  kelish 

mumkinki,  “investitsiyalar”  tushunchasi  “kapital  qo’yilmalar”,  “investitsiyalarning 

mulkiy  shakli”,  “kapital”,  “kredit”  va  boshqa  tushunchalarga  qaraganda  kengroq, 

“sig’imliroq”  tushuncha  hisoblanadi

5

.    Kapital  qo’yilmalar  investiitsilarning  tarkibiy 

qismi  hisoblanadi.  Shuning  bilan  birgalikda  investitsiyalarning  tarkibida  kapital 

qo’yilmialardan tashqari aylanma mablag’ (vosita)lar ham mavjud. Demak, ko’rinib 

turibdiki,  kapital  qo’yilmalar  tushunchasi  aynan  investitsiyalar  tushunchasini 

anglatmaydi.

6

  Umumlashtiradigan  bo’lsak,  investitsiyalar  bu  faqat  uzoq  muddatli 

kapital qo’yilmalar bo’libgina qolmasdan, balki qisqa muddatli qo’yilmalarni ham o’z 

ichiga oladi. Demak, investitsiyalar - mulkchilikning barcha ko’rinishlaridagi moddiy 

va  nomoddiy  boyliklarni  iqtisodiy-ijtimoiy  daromad    olish  maqsadida  muomalaga 

kiritishdir.

 

“Chet  el investitsiyalari  to’g’risida”gi  O’zbekiston  Respublikasi  Qonunining 

3-moddasiga  ko’ra  “chet  el  investorlari  asosan  daromad  (foyda)  olish  maqsadida 

tadbirkorlik  faoliyati va  qonun hujjatlarida  taqiqlanmagan boshqa  turdagi  faoliyat 

ob’ektlariga qo’shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga 

doir  huquqlar,  shu  jumladan  intellektual  mulkka  doir  huquqlar,  chet  el 

investitsiyalaridan  olingan  har  qanday  daromad  O’zbekiston  Respublikasi 

hududida chet el investitsiyalari”

7

, deb e’tirof etiladi. 

                                                 

4

 

Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни, 1998. 24 декабр. //Солиқлар 

ва божхона хабарлари. 4-сон, 1999. 3-б. 

5

 Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.: “Молия” нашриёти, 2003. 28-б. 

6

  Инвестиции:  Учебное  пособие  /Г.П.  Подшиваленко,  Н.И.  Лахметкина,  М.В.  Макарова  и  др.  –М.: 

КНОРУС, 2004. С.7. (Финансовая академия при Правительстве РФ). 

7

 Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғисида”ги Қонуни, 1998. 30 апрел. //Халқ сўзи. 

1999. 12 январ. 7-сон. 1-б. 

---

 

Sug’urta  kompaniyalari  asosiy  faoliyati  Bilan  bir  qatorda  investtsiya 

faoliyatini  xam  amalga  oshirish  imkoniyatiga  egadir.  Odatda,  sug’urta 

kompaniyalarining sug’urtaviy xizmat ko’rsatish o’ziga xos xususiyatga ega ya’ni, 

mijoz dastlab sug’urtalovchiga sug’urta badalini shartnoma tuzilishi Bilan to’laydi. 

Sug’urta shartnomasi muddatining tugashi xizmat to’liq ko’rsatilganligini bildiradi. 

Demak,  sug’urta  kompaniyalarida  moliya  resurslarining  xarakati  xususiyatlari 

shunga  olib  boradiki,  sug’urta  kompaniyalari  ixtiyorida  shartnomani  amal  qilish 

mobaynida qo’shimcha daromad olish maqsadida investitsiyalash mumkin bo’lgan 

vaqtinchalik  majburiyatdan  xoli  bo’lgan  katta  miqdorda  vaqtincha  bo’sh 

mablag’lar  to’planadi.  Sug’urtalovchilar  bu  mablag’larni  qo’shimcha  daromad 

olish maqsadida turli ob’ektlarga investitsiya qilishlari mumkin.  

 

Sug’urta  tashkilotlari  tasarrufida  kata  miqdordagi  moliyaviy  resurslarni 

to’planishi,  ularni  iqtisodiyotni  rivojlanishida  muxim  rol  o’ynashini  ko’rsatadi. 

Sug’urta  qiluvchilar  tomonidan  moliya  resurslarining  to’planishi  sug’urtani  faol 

investitsion  siyosat  yo’li  Bilan  iqtisodiyotning  asosiy  omiliga  aylantiradi. 

Boshqacha  so’z  Bilan  aytganda,  sug’urtalovchilar  turli  polis  egalaridan  olingan 

passiv  pul  mablag’larni  moliya  bozorida  xarakat  qiluvchi  aktiv  kapitaliga 

aylantirishadi. 

 

Sug’urta  ompaniyasi  investitsion  imkoniyatlarini  quyidagi  omillar 

belgilaydi: 

3.

 

yig’iladigan sug’urta mukofotlari xajmi; 

4.

 

sug’urta portfeli xajmi; 

5.

 

amalga oshirilayotgan sug’urta xizmatining foydaliligi yoki zararliligi; 

6.

 

sug’urta rezervlarini shakllantirishga davlat tomonidan qo’yiladigan talablar; 

7.

 

tuzilgan sug’urta shartnomalari muddati; 

8.

 

o’zlik mablag’lari xajmi. 

Cug’urta  kompaniyasining  investitsion  imkoniyatlari  taxminan  shunday 

deyarli  shakllanib  boradi.  Investitsion  imkoniyat  asosiy  qismi  «O’zlik 

mablag’lar”ga  to’g’ri  keladi.  Sug’urta  rezervi  esa  domiy  ravishda  sug’urta 

qoplamalari to’lanishiga qarab o’zgarib turadi. 

Sug’urta  kompaniyasining  investitsion  portfeli  tizimi,  uning  moliyaviy 

barqarorligini  ta’minlashi  lozim  va  u  odatda  sug’urta  nazorati  me’yorlari  bilan 

belgilanadi.  Unda  sug’urta  zaxiralarining  vaqtinchalik  bo’sh  turgan  mablag’larini 

joylashtirish tartibi belgilanadi. 

 

O’zbekiston  o’z  mustaqilligini  qo’lga  kiritgandan  so’ng,  sug’urta 

kompaniyalari  bo’sh  mablag’larini  turli  ob’ektlarga  investitsiya  qilish  imkoniyati 

tug’ildi. 1993 yilning 6 mayida qabul qilingan “Sug’urta to’g’risda”gi Qonunning 

25-moddasida  “Sug’urta  tashilotlari  o’z  moliyaiy  manbalarini  boshqa  yo’l  bilan 

foydalanishga  xaqlidir”,  deb  ko’rsatilgan  edi.  Ammo  2002  yilning  5  aprelidagi 

ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining VIII-sessiyasida qabul 

qilingan  «Sug’urta  faoliyati  to’g’risida”gi  Qonunning  6-moddasiga  muvofiq 

“sug’urtalovchilar  sug’urtani  amalga  oshirish  bilan  bevosita  bog’liq  bo’lmagan 

tadbirkorlik  faoliyati  bilan  shug’ullanishlari  mumkin  emas”  deb  belgilangan. 

Demak, sug’urtalovchilarning investitsiya faoliyati qat’iy cheklangan. Shuningdek, 

Ushbu qonunning yuqorida ko’rsatib o’tilgan moddasida sug’urtalovchilar maxsus 

---

vakolatli  davlat  organi  belgilaydigan  tartib  va  shartlardagi  investitsiya  faoliyati 

bilan  shug’ullanishlariga  ruxsat  berilgan.  Ma’lumki,  O’zbekiston  Respublikasi 

Moliya  vazirligi  tomonidan  2006  yil  6  mayda  tasdiqlangan,  №1571  raqam  Bilan 

davlat ro’yxatidan va 2006 yil 22 aprelda tasdiqlangan, №1565 raqami bilan davlat 

ro’yxatidan  o’tgan  buyruqlariga  asosan,  sug’urta  kompaniyalari  tomonidan 

sug’urta rezervlarini tashkil qilish va investitsiyalashning tartiblari belgilangandir. 

 

Jumladan,  unda  respublika  sug’urta  kompaniyalarining  sug’urta  aktivlarini 

joylashtirish  tartiblari,  investitsiyalashning  qonunchilikda  belgilangan  quyidagi 

asosiy talablarga javob berishi lozim: 

(1)

 

Diversifikatsiya; 

(2)

 

Qaytishliligi; 

(3)

 

Likvidliligi; 

(4)

 

Foydaliligi.

8

    

Investitsion  faoliyatning  diversifikatsiyasi  birinchi  navbatda  sug’urta 

kompaniyasi  investitsion  portfelining  barqarorligini  ko’zda  tutadi.  Ma’lumki, 

sug’urta  kompaniyalari  ularga  o’z  mablag’larini  qo’yishi  mumin  bo’lgan 

investitsion  loyixalar  tshplami  sarmoya  bozorining  rivojlanish  darajasiga  bog’liq. 

Xozirgi paytda sug’urtalovchilarning vaqtinchalik bo’sh turgan mablag’lari tijorat 

banklari depozitlariga, qimmatli qog’ozlarga joylashtirilishi, korxona va ko’chmas 

mulklarga  investitsiya  qilinishi  mumkin.  Investitsiya  portfel  tarkibi  va  tizimini 

tartibga  solish  odatda  kiritilgan  mablag’larning  turlari  bo’yicha  minimum  va 

maksimumni  belgilash  yo’llari  orqali  amalga  oshiriladi.  Shu  Bilan  birga, 

dunyoning  etakchi  kompaniyalarining  tajribasiga  ko’ra,  kompaniya  investitsion 

portfelining  korxonap  va  ko’chmas  mulklar  ustav  fondiga  investitsiyalari  15%, 

qimmatli    qog’ozlarga  investitsiyalari  25-60%,  tijorat  banklari  depozitlariga 

mablag’lari  15-30%,  investitsiyaning  boshqa  tutsrlariga  1-12%  dan  oshmaydigan 

miqdorlarda joylashtiradilar. 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mablag’lar yalanishini to’g’ri tashil 

etish  muxim  axamiyatga  ega.  Chunki,  mablag’lar  aylanishi  eng  ma’qul  variantini 

topish pirovard natijada korxona faoliyatini foyda bilan yakunlashiga olib keladi. 

Sug’urta  faoliyatida  joriy    natijalar  sug’urta  badallari  ko’rinishida  sug’urta 

kompaniyalari xisob – raqamiga kelib tushgan pul mablag’lari aylanishi xisobidan 

daromad kelish imkoniyati yuzaga keladi. 

Ushbu 

daromadlar 

sug’urta  kompaniyalarini  sug’urta  zaxiralarini 

shakllantirish orqali xarajatlar qismini qoplash va foyda olish manbai bo’lib xizmat 

qiladi. 

Sug’urta  faoliyatining  joriy  taxlil  pul  mablag’lari  tushumi  orqali  o’ziga 

olyotgan majburiyatlar adektivliligini belgilaydi.