1-mavzu: sport tibbiyotining paydo bo’lishi va rivojlanishini qisqacha tarixi. O’zbekistonda sport tibbiyotini tashkil etish asoslari reja

1.3. Sport tibbiyotini tashkil etish Jismoniy tarbiya va sportni tibbiy jihatdan ta’minlanishi sport tashkilotlarining faol ishtirokida, so’liqni saqlash tashkilotlari famonidan boshqariladi. Tashkilotga bog‘liqli tibbiy xizmat (jamiyat, tashkilot va sport qo’mitalari) o‘z faoliyatini so’liqni saqlash tashkilotlari nazorati ostida amalga oshiradi. Shifokor tibbiy ko’rikni o’tkazishga javobgar shaxs, ya’ni mas’ul shaxs, o‘qituvchilar, murabbiylar va sport tashkilotlarining rahbarlari shifokor tavsiyalarini bajarish va sportchilarni ko‘rikka kelishiga javob berishadi. Jismoniy tarbiya va sport bilan uyushgan holda shug’ullanuvchi , shaxslar yiliga kamida 1 (bir) marta, malakali va yosh sportchilar, bolalar, yoshlar, sport maktablari-kollejlari va maxsuslashtirilgan bolalar va yoshlar sport muassasalari (maktablari) o‘quvchilari hamda katta yoshdagi kishilar - yiliga kamida 2 (ikki) marta tibbiy ko‘rikdan o‘tadi. Tibbiy jihatdan ta’minlanish 2 (ikki) usulda amalga oshiriladi: 1) maxsuslashtirilgan shifokor - jismoniy tarbiya xizmati (xonalar va dispanserlar) orqali; 2) sog‘liqni saqlash tashkilotlarining davolash-profilaktika muassasalarining umumiy tarmoqlari orqali hududiy va ishlab chiqarish tarnoyillari asosida bajariladi. Shifoko’ling nazorat xonasi - bu shifokor-jismoniy tarbiya xizmatining pastki bo‘limi bo‘lib, ular poliklinikalar, o‘quv muassasalari, jismoniy tarbiya jamoalari, sport inshootlari, korxonalarning tibbiy bo‘limlari, sog‘lo’llashtirish punktlari va boshqalarda tashkil etiladi.

Shifokor nazorati xonasining vazifalariga quyidagilar kiradi:

1) shug‘ullanuvchilarni ko‘rikdan o‘tkazish;

2) shug‘ullanuvchilar ustidan nazorat ishlarini olib borish;

3) shug‘ullanuvchilarni tibbiy guruhlarga ajratish;

4) shug‘ullanuvchilarni mashg‘ulotlar va musobaqalarga qatnashishi masalalarini hal qilish;

5) mashqlar va musobaqalar o‘tkaziladigan joylarni sanitariya nuqtai nazardan tekshirish;

6) shikastlanish va kasalliklar kelib chiqqanida dastlabki - 1 (birinchi) tibbiy yordamni amalga oshirish;

7) davolashni, zarur hollarda dispanserlar va umumtarmoqli davolash muassasalarida tashkil qilish.

18 Shifokor-jismoniy tarbiya dispanseri (ShJTD) Bu bo‘lim, jismoniy tarbiya va sport bilan shugcullanuvchilarni tibbiy jihatdan ta’miniashning kobproq darajada tako’lillashgan shakli bo‘lib, uning vazifalari quyidagilardan iborat:

1) shug‘ullanuvchilar ustidan faol holda muntazam ravishda kuzatuv ishlarini olib borish;

2) shug‘ullanuvchilar salo’latligida vujudga keladigan o‘zgarishlami erta aniqlash va ularni oldini olish;

3) mashqlar jarayonida shug4ullanuvchilar tanasining faol holati va ish qobiliyatini rivojini - dinamikasini nazorat qilish;

4) yuqori sport natijalariga erishishiga kocmaklashish;

5) barcha talabgorlarga kerakli maslahatlarni berish;

6) shifokor nazorati xonalari faoliyatini boshqarish;

7) jismoniy tarbiya va sport sohasidagi umumiy davolashprofilaktika tarmoqlari faoliyati ustidan ilmiy-uslubiy rahbarlikni olib borish.

Dispanser usulida kuzatuv ishlarini amalga oshirish - salo’latlikni saqlash tashkilotlarining profilaktik yo’nalishining yorqin ko‘rinishidir.

Ko‘pchilik shifokor-jismoniy tarbiya dispanserlari yirik majmuaviy davolash-profilaktika muassasalari bo‘lib, tarkibiga quyidagilar mavjud.

1) turli sohadagi shifokorlar (jumladan, biriktirilgan sportchilarni kuzatuvchi, shifokor dispanserchilar);

2) turli xonalar va bo’limlar (jumladan, faoliy tashxis, fizioterapiya, davo jismoniy tarbiya (DJT), klinik-biokimyo tahlil xonasi);

3) shifoxona va boshqalar kiradi. Shu boisdan dispanserlar sportchilar bilan yuqori malakali tekshiruvlar, kuzatuvlar, davolash va qayta tiklanish (reabilitatsiya) amallarini bajarishlari mumkin.

Dispanser ko‘rigidan o‘tishga tayinlangan shaxslar yiliga 1 (bir) martadan kam boimagan toia-to‘kis ravishda va yiliga 3-4 (uch-to‘rt) marta bosqichma-bosqich tekshiruvlardan o’tadi. Mazkur tekshirishlar orasida dispanserlovchi shifokor, sportchilar ustidan joriy kuzatuvlarni va zamr boigan davolash-profilaktika ishlarini olib boradi. Jismoniy tarbiya jamoalari, sport seksiyalari, salo’latlik guruhlarida shug‘ullanuvchilar tekshirish amallarini poliklinikalarda shifokor nazorati xonalarida, umumtaiim, litsey, kollej, o‘rta va oliy 19 o‘quv muassasalari o‘quvchilari, talabalari ushbu muassasalardagi yoki biriktirilgan talaba va tuman poliklinikalarda shifokorlar to’lonidan kuzatiladi.

O‘quv dasturiga ko‘ra o‘quvchilar 3 (uch) tibbiy guruhlarga ajratiladi: 1)asosiy; 2) tayyorlov; 3) maxsus. Asosiy guruhga so’lo’l va salo’latligi biroz izdan chiqqanlar, lekin yetarli darajada jismonan tayyorlanganlar kiritiladi. Ularga jismoniy tarbiya, sport seksiyalarida shug‘ullanish, musobaqalarda qatnashish, mashg‘ulotlarda bo’lish, to’liq dastur asosida ruxsat etiladi. Tayyorlov guruhiga salo’latligi va jismoniy rivojlanishda biroz izdan chiqqanlar yoki jismonan yetarli darajada rivojlanmaganlar ajratiladi. Ular ham mashg‘ulotlarni umumiy o‘quv dasturi bo’yicha, ammo uzoqroq muddat mobaynida o4ishadi. Maxsus guruhlarga salo’latligi yetarli darajada (vaqtincha yoki doimo) izdan chiqqanlar taalluqli bo‘lib, ular jismoniy tarbiya bilan maxsus dastur bo‘yicha shug‘ullanishadi. Ushbu guruhga oid bo‘lganlar o‘quv va ishlab chiqarish jarayonlarida qatnashadilar. Zarur hollarda ularga, kasalliklariga va tanalarining imkoniyatlariga (faol jihatdan) binoan mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Keyingi yillarda mashg‘ulotlarga turli yoshdagi, kasbkorli, salo’latligi va tayyorgarlik darajasi har xil bo‘lgan kishilarni jalb etilishi tufayli, jismoniy tarbiyaning o’lmaviy shaklini tibbiy jihatdan ta’minlash katta ahamiyat kasb etmoqda. Bu jarayon sog‘liqni saqlash tashkilotlarining davolash-profilaktika muassasalarining umumiy tarmoqlari to’lonidan shifokor-jismoniy tarbiya xonalari va dispanserlarning uslubiy rahbarligi va ishtirokida amalga oshiriladi. Bunday paytlarda tekshiruvning o’lmaviy usullari va oddiy faol sinamalar qo‘llaniladi. Zarur holatlarda maxsuslashtirilgan davolash muassasasining shifokor-jismoniy taibiya xonalarida qo‘shimcha tekshirishlar olib boriladi. Shifokorlar to’lonidan barcha jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilar, murabbiy, o‘qituvchilarga imkoniyatlar, shakl va mashg‘ulotlarni o‘tkazish uslubi, mashqlar tartibini, ularning hajmi, jadalligi, yuklamalarning tavsifi, profilaktika va qayta tiklanish masalalari bo‘yicha maslahatlar beriladi.

20 Respublika va viloyatlarning terma-yig’ma guruhlari maxsus dastur asosida, chuqur, bosqichma-bosqich va joriy (VI bobga qarang) tekshiruvlardan shifokor-jismoniy tarbiya dispanseri va mashqiy yigcimlarda o4adi. Bosh sportchilar bilan olib boriladigan faoliyat jarayonida majmuaviy ilmiy guruhlar (MIG) va Davlat sport qo‘mitasining xodimlari bo’lmish guruh shifokorlari ishtirok etadi. Xulosa. Sport tibbiyoti bo‘yicha qisqacha ma’lumotlar bilan tanishib chiqish, O’zbekiston Respublikasi 1920-yil kurtak otgan sport tibbiyoti fani, 1970-yildan boshlab shifokor nazorati fanining kengayishi natijasida vujudga kelib, hozirgi paytda mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport to‘gbrisidagi qonun va normativ hujjatlarning qabul qilinishi asosida keng miqyosda ravnaq topmoqda. Ammo bu sohada qilinadigan ilmiy izlanishlar alohida e’tiborga sazovor bo‘lib, o‘z yechimlarini kutmoqda. Mustaqil tayyorlanish uchun uslubiy ko‘rsatmalar Talabalar bilishlari kerak: 1) sport tibbiyotining umumiy tibbiyotdagi o‘rni va ahamiyati; 2) sport tibbiyotining tashkiliy bo’limlarini; 3) zamonaviy sport sharoitlarida sport tibbiyoti faoliyatining samaradorligiga ishonch hosil bo‘lishni tarbiyalashni;

Aniqlab olishlari lozim:

1) asosiy nazariy masalalarni;

2) nazorat savollariga javob berishga tayyorlanishni;

3) daftarda sport tibbiyotining tashkiliy tuzilishinini chizish;

4) tushunmagan savollarni mashg’ulotlar jarayonida o‘qituvchidan so’rab olish uchun ifodalay bilishni;

5) sport tibbiyotining qisqacha tarixi;

6) sport tibbiyotining huquqiy asoslari haqida tushuncha;