1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

Ta’lim sotsiologiyasi. Ko‘p sonli maxsus sotsiologiyalar ichida odatda ulardan bir qatori, yanada zarur bo‘lgan ijtimoiy institutlarni, holatlar va jarayonlarni bevosita tadqiqot qiluvchi sotsiologiya alohida ajralib turadi, shular qatorida ta'lim ham hech o‘zgarishsiz qatnashadi. Barcha taniqli sotsiologlar ijtimoiy ta'lim instituti va uning ahamiyati haqida o‘zlarining amaliy u yoki bu fikrlarini bildirgan bo‘lsalar ham, shunga qaramasdan, ta'lim sotsiologiyasi sotsiologiyaning mustaqil tarmog‘i bo‘lib boshlashishi E. Dyurkgeym asarlari bilan bog‘liq. Shundan beri u G’arb sotsiologlari (Amerikada K. Djenis va Dj. Koulmen, Fransiyada P. Burde, Angliyada Dj. Flaud va boshqalar)ning ilmiy ishlarini boyitdi va jiddiy rivoj toptirdi. Sotsiologik fikrlarning bu sohasiga polyak sotsiologlari (V. Adamskiy, I. Byaltskiy, 3. Kvetsinskiy, M. Kozakevich, B. Suxodolskiy, Ya. Shpanskiy va boshqalar) o‘zlarining katta hissalarini qo‘shdilar. Bizda ta'lim sotsiologiyasi XX asrning ikkinchi yarmida ishlab chiqila boshlandi (I. V. Bestujev - Lada, L. N. Kogan, M. N. Rutkevich, L. Ya. Rubina, V. N. Turenko, F. R. Fillishov, M. X., V. N. Shubkin, E. A. Yakuba va boshqalar), va bugungi kunda u zamonaviy sotsiologiyaning nisbatan yanada rivojlangan tarmoqlariga kiradi.

Jamiyat taraqqiyoti va yashash faoliyati uchun bugungi kunda ta'lim institutining alohida, mustasno o‘rni va ahamiyating to‘la isbotlab o‘tirishning keragi bo‘lmasa kerak. Sog‘liqni saqlash institutlari qatorida u jamiyat hayotining barcha tomonlariga bevosita va eng jiddiy tarzda ta'sir ko‘rsatadi, uning ilmiy, texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy-ahloqiy va boshqa holatlarini aniqlaydi. Bugungi kunda har qadamda yuqori va sifatli bilimga ega bo‘lmasdan turib, jamiyat munosib kelajakka erisha olmaydi deb tan olinmoqda. Shu bilan birga zamonaviy fan, madaniyat va informatika sohasida erishilgan katta imkoniyatlar bilan ularni jamiyat hayotiga tadbiq qilish o‘rtasidagi katta uzilish faqatgina alohida bir davlatda emas, balki butun jahon miqyosida ham ta'lim sifati va darajasini oshirish va kengaytirnsh asosida bartaraf qilinnshi mumkin. Ta’lim — shaxsning yashash faoliyati va ijtimoiylashtirishning turli tabaqalari rivojlanishi va shakllanishida hammadan ham boshlang‘ich va shu sababdan zarur bo‘lgan asosiy omildir. Shaxsning ijtimoiy statusini aniqlashda, jamiyat ijtimoiy tuzilishini takror ishlab chiqarish va rivojlanishida, ijtimoiy tartib va barqarorlikni qo‘llab-quvvatlashda, ijtimoiy nazoratni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etish unga xosdir.Ta'lim sotsiologiyasi ob'ekti bo‘lib, ta'lim tizimi ijtimoiy institut sifatida olingan butun bir jamiyatda va shu jamiyat hayotidagi sohalar va boshqa ijtimoiy institutlar bilan o‘zaro harakati va o‘zaro aloqasi hisoblanadi. U ta'lim tizimini uning taraqqiyotida, faol ko‘rsatishida, tuzilishida, tashkil topishida va rivojlanishida ko‘rib chiqadi. E. Dyurkgeym ta'limning asosiy faoilyatini yuqori saviyadagi ustun madaniyat boyliklarini berishda deb ko‘rgan. Amerikalik sotsiolog N.Smelzer ta'limni institutsional(formal) jarayon, ya'ni uning asosida jamiyat butun boyliklari,bilimlari va mohirliklari bir insondan, guruhlardan,uyushmalardai boshqalarga berilishi sifatida aniqlaydi. Formal, institutsional ta'lim—bu maktablar, kollejlar, oliy o‘quv yurtlari, kurslar va malaka oshirish institutlari va boshqalar, ularda ta'lim berish u yoki bu darajada jamiyat tomonidan undagi ustun madaniy standartlar ijtimoiy-siyosiy yo‘l-yo‘riqlar va ideallar asosida rasmiy boshqariladi. Formal bo‘lmagan ta'lim bugungi kunda shubhasiz, anchagina kam, yordamchi, tobe rol o‘ynashi, formal bo‘lmagan, institutsionllashtirilmagan, tizimlashtirilmagan, tartibsiz ta'lim berish bilan atrofdagi ijtimoiy muhit bilan muloqat davomida (masalan, tengdoshlari, kasbdoshlari va boshqalar) yoki individual asosda boyliklarni va bilimlarni egallashi (masalan, ommaviy axborot vositalarining shaxsga ta'siri natijasida) bilan bog‘liqdir.

Ta'lim o‘zgacha bir ijtimoiy institut sifatida doim mavjud bo‘lmagan. U yangi avlod tomonidan bilim va tajribalarni egallash ishlab chiqarish va ijtimoiy jarayonlarga qo‘shilib ketgan va maktablar, o‘qituvchnlar va boshqalar butunlay yo‘q bo‘lgan ibtidoiy primitiv jamiyatda bo‘lmagan. Ta'lim institutining alohida ajralishi industriallashtirilgan jamiyatgacha mehnat ijtimoiy taqsimoti chuqurlashuvi va kengayishi asosida, tabaqa tengsizligi rivojlanishi va davlat tizimi jamiyatning imtiyozi qatlamlari vakillarini maxsus tayyorgarlik bilan ta'minlash maqsadida boshlanadi. Odamlarning qolgan qismi kerakli qadriyatlar va bilimlarni oilada va ishlab chiqarish ta'limi jarayonida o‘zlashtirganlar (o‘quvchilar, shogirdlar va boshqalar). O‘rta asr Evropasida diniy maktablar va boshlang‘ich universitetlar paydo bo‘la boshladi, ularda faqat juda kamchilikni tashkil qiluvchi boy va yuqori tabaqalardagilar o‘qishi mumkin bo‘lgan. Faqat Ulug‘ Fransuz inqilobidan keyingina haqiqiy ta'lim inqilobi sodir bo‘ldi, holbuki ilg‘or mamlakatlarda alohida elitar bo‘lishdan to‘xtagan va ommaviy, demokratik, hammabop xarakterga ega bo‘lgan ijtimoiy ta'lim institutlari tuzilmoqda va tasdiqlanmoqda. Ta'lim tizimining tengsiz yanada yuqori darajasi va ulkan quloch yoyishi XX asrda qo‘lga kiritildi, ayniqsa, uning ikkinchi yarmida, qachonkim ilmiy-texnikaviy inqilob va zamonaviy sanoat ishlab chiqarishning talablari ta'sirida malakali kadrlarga umumiy ehtiyoj keskin o‘sdi. Bu davrda madaniyat jiddiy ravishda o‘sdi va insonlarning hayot tarzi ham o‘zgardi, nafaqat boshlang‘ich va to‘liq bo‘lmagan o‘rta, balki to‘liq o‘rta ta'lim ko‘plab mamlakatlarda ommaviy va majburiy bo‘la boshladi, oliy ta'lim va O‘rta maxsus ta'lim keskin kengaydi va hokazo. Bejiz emaski, 60-yillardagi chuqur madaniy-ta'lim islohotlari qariyb barcha dunyodagi industrial mamlakatlarni qoplab oldi. Hozirgi zamon ilg‘or industrial davlatlarning ta'lim tizimi — shaxsni sotsializatsiyalashda, uning u yoki bu ijtimoiy statusni olishga tayyorgarlikda va ijtimoiy tizimlarni mukammallashtirishda, integratsiyasida va barqarorlashuvida mos muhim rolni bajaruvchi jamiyat a'zolari bilimlari va mahoratlarini uzluksiz takomillashtiruvchi juda keng va yuqori rivojlangan differentsiyallangan ko‘p darajali ijtimoiy tizim (jamiyatning kichik tizimi)dir. Ta'lim sotsiologiyasi — u ta'lim tizimini yanada kengroq ijtimoiy tizimlarni kichik tizimlar sifatida va uning boshqa kichik tizimlar va butun bir jamiyat bilan o‘zaro nisbati va o‘zaro harakatini o‘rganuvchi sotsiologiya sohasidir; bu ta'lim ijtimoiy tamoyillarini ta'lim tizimlarining o‘zaro harakati qonuniyatlarini ijtimoiy institut va jamiyat, ijtimoiy guruhlar va shaxslar bo‘lgan ijtimoiy tashkilotlar sifatida o‘rganuvchi fandir.

Sotsiologiyaning o‘ziga xos sohasi sifatida, ta'lim sotsiologiyasi dastavval ta'lim tizimi va jamiyatning o‘zaro harakati va o‘zaro munosabatlari umumny masalalari, uning o‘rni va ijtimoiy tizimdagi rolini o‘rganadi. Bularga taraqqayotning ijtimoiy sharoitlari, turli ta'lim tizimining ishlab turishida va rivojlanishida, birinchi navbatda zamonaviy, ularni ijtimoiy jarayon va ilmiy-texnik talablar bilan yuzaga keltirishlilik, ta'lim instituti ijtimoiy funktsiyalari va uning jamiyat hayotidagi roli ta'lim tizimida ijtimoiy tenglik (yoki notenglik) printsiplarini amalga oshirish, uning jamiyat ijtimoiy tuzilishi va ijtimoiy harakatchanlik bilan o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro harakati, ta'lim tizimida jamiyat ehtiyojlari va talablarini, ijtimoiy gyryhlap va shaxslar, ijtimoiy tuzilish o‘zgarishida va takror ishlab chiqarishda ta'lim tizimining rolini, ta'lim tizimining boshqa ijtimoiy institutlar bilan o‘zaro munosabatlari va hokazo muammolari kiradi. Ta'lim sotsiologiyasi ta'lim va sotsiumning chuqur va mustaqil o‘zaro bog‘liqligini tan olishdan kelib chiqadi. Bir tomondan, aynan ijtimoiy sharoitlar va omillar bevosita ta'lim tizimining xususiyati, turini aniqlaydilar va shuning uchun ta'limning optimal tizimiga erishish uchun mos ijtimoiy dastlabki shart-sharoitlar va fikrlar zarurdir; boshqa tomondan, ushbularning kerakli o‘zgarishisiz ta'lim tizimini mukammallashtirmasdan turib, erishib bo‘lmaydi. Bunda shunisi muhimki, jamiyat ishlab chiqarishining erishilgan rivojlanish darajasiga nisbatan ilmiy-texnik va ijtimoiy taraqqiyotni, ta'lim rivojlanishining ilgarilab ketishini shunday ta'minlashi kerakki, ya'ni u nafaqat bir lahzalik balki kelajak ijtimoiy talablarga javob bersin. Real hayotda shu asosda jamiyat talablari bilan yuzaga kelgan xususiyati jihatidan etarli konservativ bo‘lgan ta'lim tizimi o‘rtasida doim turli qarama-qarshiliklar paydo bo‘ladi va echiladi. Bu qarama-qarshiliklar va ularni echish jarayonlarini tadqiqot qilish ta'lim sotsiologiyasi vazifasiga kiradi.Ta'limning ijtimoiy roli va ijtimoiy funktsiyalariga bag‘ishlangan sotsiologik tadqiqot juda muhimdir. Odatda, quyidagi muhim funksiyalar ajralib turadi; a) madaniyatni tarqatish va avloddan-avlodga ko‘rsatish funksiyasi; b) jamiyat madaniyatini saqlovchi va generator funksiyasi; v) shaxsni sotsializatsiyalash funksiyasi, ayniqsa, yoshlarni va ularning jamiyatga integratsiyasi, holbuki, madaniy merosni o‘zlashtirmasdan jamiyat taraqqiyoti va shaxs rivojlanishini tasavvur qilib bo‘lmaydi; g) ijtimoiy tanlov (seleksiya), jamiyat a'zolarini differentsiatsiyalash funksiyasi, birinchi navbatda yoshlarni, chunki jamiyat ijtmoiy tuzilish o‘zgarishi va ishlab chiqarishni individual va ijtimoiy harakatchanlik ta'minlaydi, modomiki, shaxsning ijtimoiy statusini aniqlashda bugungi kunda muhim o‘lchov bo‘lib xizmat qiladi; d) ijtimoiy madaniyat o‘zgarishlari funksiyasi, ayni paytda aynan ta'lim tizimida yangi texnologiyalarni tadbiq, qilishga va uning madaniyatini boyitishga yo‘naltirilgan ko’plab yangi fikrlar, nazariyalar, ihtirolar ishlab chiqilmoqda; e) ijtimoiy nazorat funktsiyasi va hokazo.Ta'lim sotsiologiyasida ta'lim tizimi o‘z ijtimoiy tamoyillarini o‘rtanish muhim o‘rin egallaydi; o‘quv yurtlari ijtimoiy tizim, ijtimoiy institut va ijtimoiy tashkilotlar sifatida; o’quv faoliyati ta'lim sohasida ijtimoiy faoliyatning asosiy ko‘rinishi sifatida; ta'lim tizimi ijtimoiy tuzilishi (o‘quvchilar, pedagoglar, ta'lim tashkilotchilari va boshqalar), o‘quvchilar, o‘qituvchilar hayot tarzi va ijtimoiy ko‘rinishi, ijtimoiy rollari, ijtimoiy statusi va boshqalar.Ta'limda zamonaviy inqilob sohasida sotsiologik tadqiqotlar katta ahamiyatga ega. Qariyb o‘n yillar oldin xalq xo‘jaligida band bo‘lganlarning undan to‘qqizi o‘rta, o‘rta maxsus va oliy ma'lumotga ega edi. Aftidan, bunday yuqori ko‘rsatkichlardan tamomila qanoat hosil qilishlik mumkin. Lekin sotsiologik tadqiqotlar ta'lim tizimnning miqdor va sifat ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘tkir qarama-qarshilikni ko‘rsatadi, ijtimoiy taraqqiyot, ilmiy-texnik va axborotlar inqilobi talablariga mos yosh mutaxassislarni tayyorlash darajasi va xususiyati nomunosibligini aniqlaydi. Sotsiologlar va boshqa mutaxassislar tomonidan jamiyatimizni madaniy, shu jumladan ta'lim salohiyatining tez o‘sishi va undan ishlab chiqarish va boshqa sohalardagi ilmiy-texnik taraqqiyotning past sur'atlari sharoitlarida ratsional foydalanishning mumkin emasligi o‘rtasidagi, jamiyat ehtiyojlari bilan yoshlarning ijtimoiy qarashlari o‘rtasidagi, umumiy va kasb bo‘yicha ta'lim tizimi va hokazolar o‘rtasidagi haqiqiy jiddiy qarama-qarshiliklar ochib berilgan.

Ta'lim sotsiologiyasi bo‘yicha mutaxassislar jamiyat ehtiyojlaridan maktabni ajratishni mo‘ljallashni bartaraf qilishga yo‘naltirilgan ta'limni qayta ko‘rish dasturini ishlab chiqishda faol qatnashmoqdalar. Bu erda ta'lim tizimi to‘g‘risidagi jamoat fikrini muntazam o‘rganish muhim o‘rin egallaydi. Ta'limni tubdan yangilash tarafdori bo‘lish, uni eskicha o‘ta mafkuralashtirish va siyosiylashtirishdan voz kechib, shuningdek ta'limni real hayotdan ajratishdan voz kechib, muhimi bir vaqtning o‘zida o‘tmish tajribalaridan qolgan o‘sha oz bo‘lsa ham ma'qulini yo‘qotmaslik bizni ta'lim tizimimizni yarim asr ilgari haqiqatda dunyo miqyosiga nisbatan afzalroq qilgan edi.

Ta'lim tizimining rivojlanishi yangi bozor sharoitlarida ancha murakkab muammolarni yuzaga keltiradi, ularni sotsiologik tadqiqot qilish ta'lim sotsiologiyasining muhim va aktual masalalaridan hisoblanadi. Shunday qilib, ta'lim tizimining gumanizatsiyasi va demokratizatsiyasi, o‘quv yurtlarining mustaqilligini, avtonomligini kengaytirish, davlat o‘quv yurtlarini xususiylar bilan birga olib borish, pulsiz va pulli o‘qitishlar va boshqa jiddiy yangi kiritishlarni uyg‘unlashtirish vatanimiz ta'lim tizimi ishiga butkul ijobiy ta'sir ko‘rsatdi, uning shakli va usullarining turli-tumanligini kuchaytirdi, novatorlik va hokazolar uchun yo‘l ochildi.